Από την ομιλία του Ιατρού Νικ. Σχίζα στις 12 Αυγούστου 2012 στο πολιτιστικό κέντρο του χωριού
Οι Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-13 πριν από 100 χρόνια ήσαν ουσιαστικά η πρώτη εξόρμηση του μικρού Ελληνικού κράτους, που γεννήθηκε με 
την επανάσταση του 1821, για την εδαφική και πληθυσμιακή ολοκλήρωση του. Η προσπάθεια αυτή στέφθηκε με επιτυχία, αφού όπως ξέρουμε διπλασίασε την Ελλάδα. Η νικητήρια έκβαση του πολέμου ήταν αποτέλεσμα της ομόνοιας στην ηγεσία και το λαό και στην μοναδική, στην ιστορία μας, πανεθνική κινητοποίηση για τη βοήθεια στο στρατό. Χιλιάδες ομογενείς από όλο τον κόσμο και κυρίως από ΗΠΑ, Αίγυπτο και την τουρκοκρατούμενη ακόμα Κρήτη, αλλά και από το εσωτερικό προσήλθαν εθελοντικά για να βοηθήσουν με κάθε μέσο το έθνος και να πολεμήσουν στα πεδία των μαχών. Όπως μου έλεγε η μητέρα μου ο πατέρας της (ο παππούς μου) μαζί με ένα από τα αδέλφια του, κάτοικοι τότε των ΗΠΑ, ήλθαν εθελοντές το 1913 και πολέμησαν στην Μακεδονία. Είμαι βέβαιος ότι και Σερβαίοι από την Αμερική θα ήλθαν τότε να πολεμήσουν.
Ειδικότερα η βοήθεια προς την Υγειονομική Υπηρεσία του στρατού ήταν πολύ μεγάλη και πολύτιμη για την λειτουργία της. Ενδεικτικά σας αναφέρω ότι οι 154 γιατροί που ήσαν τα μόνιμα στελέχη του στρατού εν ειρήνη, έφθασαν τους 1100. Σ’ αυτούς εκτός των επιστρατευθέντων περιλαμβάνoνταν και μεγάλος αριθμός εθελοντών. Μόνο από το εξωτερικό προσήλθαν 84 εθελοντές έλληνες γιατροί μεταξύ των οποίων και κάποιοι διάσημοι, όπως ο Στεφ. Καρτούλης από την Αίγυπτο που ήλθε μαζί με το Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού των Ελλήνων της Αλεξάνδρειας, και ο διάσημος χειρούργος Απόστολος Ψαλτώφ του Ελληνικού Νοσοκομείου της Σμύρνης.
Στην ομιλία μου που θα ακούσετε θα αναφερθώ στο έργο του 11ου πεδινού χειρουργείου (Β11). Ακολουθώντας την πορεία του και περιγράφοντας την δράση του, θα μπορέσω ελπίζω να τονίσω την πραγματικά πολύ μεγάλη συμβολή της Υγειονομικής Υπηρεσίας του στρατού στην επιτυχία του πολέμου και να σας δώσω μερικές περιγραφές των πολεμικών γεγονότων.
Επέλεξα το 11ο πεδινό χειρουργείο γιατί, όπως θα ακούσετε ήταν μία μονάδα που πρόσφερε τα μέγιστα και στους δύο πολέμους, υποστηρίζοντας υγειονομικά τις μαχόμενες δυνάμεις σ’ όλες τις κρίσιμες μάχες, σ’ όλα τα μέτωπα. Το επέλεξα ακόμα γιατί τα πεπραγμένα του γράφτηκαν από δύο εθελοντές που εργάστηκαν στο χειρουργείο, την αδελφή νοσοκόμο Ευφροσύνη Δουλγέρωφ στέλεχος του ΕΕΣ και τον ιατρό Διονύσιο Μαρκόπουλο. Δύο εκθέσεις που μας δίνουν πολύτιμες πληροφορίες και περιγράφουν αντικειμενικά τη δράση του υγειονομικού στη ζώνη των πρόσω και τις δυσχέρειες που αντιμετώπισε
Τα χειρουργεία, ορεινά και πεδινά, ήσαν μονάδες του Υγειονομικού που πρόσφεραν χειρουργική βοήθεια στους τραυματίες στη ζώνη μάχης πίσω από τα συντάγματα. Ήταν ένας επιτυχημένος θεσμός που λειτούργησε μέχρι και το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Δουλειά τους ήταν να υποδέχονται τους τραυματίες, να επιδένουν (όσους δεν είχαν επιδεθεί από τους γιατρούς των ταγμάτων και Συνταγμάτων) με τους ειδικούς επιδέσμους, να ακινητοποιούν τα κατάγματα και να προβαίνουν, όταν υπήρχε ανάγκη, σε σωστικές για τη ζωή των τραυματιών επεμβάσεις, όπως απολίνωση αγγείων για να σταματήσουν μία αιμορραγία, εξαγωγή βλημάτων ή οστικών παρασχίδων που απειλούσαν την ζωή του τραυματία ή ακόμα και άλλες σοβαρότερες.
Όμως πολύ σοβαρή αποστολή τους ήταν, να αναπτύσσουν τοπικά Πρόσκαιρα Νοσοκομεία με την βοήθεια της Μεραρχίας που τους χορηγούσε τα απαραίτητα υλικά (σκηνές, κρεβάτια, κλινοσκεπάσματα κ.λπ.) Τα χειρουργεία είχαν προς τούτο τους κατάλληλους γιατρούς και πολλούς νοσοκόμους. Τα πρόσκαιρα αυτά νοσοκομεία βοήθησαν πολύ τους τραυματίες κατά τους Βαλκανικούς πολέμους.
Το 11ο πεδινό χειρουργείο συγκροτήθηκε στην Αθήνα με την έναρξη του πολέμου. Εξ αρχής έτυχε ιδιαίτερης προσοχής και φροντίδας. Προικοδοτήθηκε με άφθονο υλικό και μέσα και επανδρώθηκε με διακεκριμένους γιατρούς και πολλούς νοσοκόμους. Στο σύνολο τους οι γιατροί ήσαν πανεπιστημιακοί. Επικεφαλής του, ως Διοικητής, τέθηκε ο διάσημος τότε χειρούργος Πολύβιος Κορύλλος.
Στην αρχική φάση του Α’ Βαλκανικού πολέμου στην Δυτική Μακεδονία το χειρουργείο δεν πρόλαβε να βοηθήσει τους μαχόμενους εκεί. Ο Ελληνικός Στρατός προέλασε ταχύτατα από την Μελούνα στα σύνορα και σε 21 ημέρες δίνοντας στο δρόμο του δύο μεγάλες μάχες (Σαραντάπορο και Γιαννιτσά) απελευθέρωσε την Θεσσαλονίκη, ανήμερα της γιορτής του πολιούχου Αγίου της πόλεως, Δημητρίου. Κανένας από τους τότε συμμάχους μας Βουλγάρους και Σέρβους δεν περίμεναν την εντυπωσιακή αυτή επιτυχία, του Έλληνα πεζού. Όπως είναι γνωστό οι Βούλγαροι και οι Σέρβοι μας δέχτηκαν συμμάχους κυρίως γιατί είχαμε ισχυρό ναυτικό το οποίο πράγματι με τον ναύαρχο Κουντουριώτη και το θωρηκτό Αβέρωφ κυριάρχησε στο Αιγαίο, κατεναυμάχησε τους Τούρκους και απελευθέρωσε τα ελληνικά νησιά.
Κατά την παραμονή του στη Θεσσαλονίκη το χειρουργείο ενισχύθηκε περαιτέρω σε γιατρούς και νοσοκόμους. Οι γιατροί του βοήθησαν παράλληλα και στη λειτουργία των νοσοκομείων των ΕΕΣ. Εδώ θα ανοίξω μία παρένθεση για να τονίσω την μεγάλη βοήθεια που πρόσφερε (όπως σε όλους του πολέμους) ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός στην Υγειονομική Υπηρεσία του Στρατού. Συνολικά στους δύο πολέμους ανέπτυξε 3445 κλίνες και νοσήλευσε 19.000 περίπου ασθενείς και τραυματίες.
Η αδελφή νοσοκόμος Φρόσω Δουλγέρωφ ήταν στέλεχος των ΕΕΣ και είχε διευθύνει Νοσοκομεία του στη Θεσσαλονίκη. Τότε ζήτησε από την 
υπηρεσία να υπηρετήσει σε μάχιμη υγειονομική μονάδα και τοποθετήθηκε στο Β11 πεδινό χειρουργείο. Ετσι, έγινε η πρώτη γυναίκα νοσοκόμος που υπηρέτησε στην πρώτη γραμμή. Την ίδια εποχή τοποθετήθηκε στο χειρουργείο και ο εθελοντής ιατρός Διονύσιος Μαρκόπουλος.
Οι επιχειρήσεις του στρατού όμως στο μέτωπο της Ήπείρου παρέμεναν στάσιμες. Η στρατιά Ηπείρου ακινητοποιήθηκε μπροστά στο οχυρό του Μπιζανίου που φάνταζε απόρθητο. Λέγεται ότι τα οχυρωματικά έργα του Μπιζανίου ήσαν τα αρτιότερα από όσα είχαν κατασκευάσει οι Γερμανοί μηχανικοί. Τότε η Κυβέρνηση αποφάσισε να στείλει εκεί τον Αρχιστράτηγο Διάδοχο Κωνσταντίνο με 4 Μεραρχίες. Το 11ο πεδινό χειρουργείο ακολούθησε το στρατηγείο στην επιχείρηση αυτή. Ανέπυυξε στην περιοχή Εμίν Αγά Πρόσκαιρο Νοσοκομείο μαζί με τά 4 μεραρχιακά χειρουργεία και ένα χειρουργείο του «Κυανού Σταυρού» και αποτέλεσαν όλα μαζί ένα συγκρότημα που πολλοί το ονόμαζαν «Ιατρικό Κέντρο». Στην φωτογραφία (1) βλέπετε το προσωπικό του χειρουργείου και στην άλλη (2) το χειρουργείο εν δράσει. Στο Εμίν Αγά, στο διάστημα της λειτουργίας του, ενοσήλευσε 1500 τραυματίες και ασθενείς. Οι περισσότεροι ήσαν κρυοπαγηματίες, ενώ οι τραυματίες δεν ήσαν πολλοί. Στην έκθεση του ο Μαρκόπουλος τονίζει την συμβολή κάποιων γυναικών στη λειτουργία του χειρουργείου. Για την Φρόσω 
Δουλγέρωφ τονίζει το έργο της, για το οποίο λέγει «είναι τόσο γνωστό ώστε πάσα λεπτομέρεια θα ήταν ελάχιστο έναντι της πραγματικότητας».
Αναφέρεται όμως και στην κυρία του πρίγκιπα Υψηλάντη(;) Γράφει: «Η κυρία αυτή κατά τις παρατηρήσεις μου και την αντίληψη μου αποτέλεσε μοναδική αντίθεση προς όλας τας γυναίκας όσας εν τη εκστρατεία συνάντησα για τη συναίσθηση της αποστολής τους. Έπι ποδός άγρυπνη πάντοτε εν μέσω των ασθενών, με τας κνήμας χωμένας εντός των βορβόρων, πρώτη εγειρομένη παντός του προσωπικού.. να μοιράζει ότι φανταστείτε εκ της ιδιαιτέρης προμήθεια της. Αμέσως μετά εν μέσω βροχής και χιόνος να σπεύδει προς τους αρρώστους και τραυματίας και να διανέμει τας αυτάς προμηθείας και σπανίως πότε, αποκαμωμένη και βουτηγμένη εις τη λάσπην ν’ αφήνει να ζωγραφίζεται στο πρόσωπο της το άλγος το οποίον μέσα στη ψυχή της εγενάτο δια την παρατηρουμένην δυστυχίαν».Είναι γνωστό ότι όλες οι πριγκήπισες ( Σοφία,, Αλίκη, Ελένη και Μαρία) συνέδραμαν ποικιλλοτρόπως την Υγειονομική υπηρεσία για στη νοσηλεία των τραυματιών και ασθενών
Τελικά το Μπιζάνι έπεσε, ο Κωνσταντίνος και το επιτελείο του επέλεξαν να αποφύγουν την κατά μέτωπο μάχη που θα ήταν πολύνεκρη και απεφάσισαν να επιτεθούν από το ορεινό συγκρότημα του όρους Ολίτσικα από το αριστερό της παράταξης με την IV Μεραρχία και το Α’ Σύνταγμα Ευζώνων, που με μία παράτολμη διεισδυτική ενέργεια έφθασε πίσω από το Μπιζάνι και απέκοψε την επικοινωνία του με τα Γιάννενα. Στην επιχείρηση αυτή που κράτησε μόνο 24 ώρες δοξάστηκε για την ανδρεία του ο Ι. Βελισσαρίου ο ήρωας των ηρώων του πολέμου. Στο Μπιζάνι-Δουρούτη έχασε τη ζωή του ο σερβαίος Μίχος Σχίζας έξω από τα Γιάννινα, την τελευταία ημέρα της επιχειρήσεως
Δεν μπορώ να μην αναφερθώ σε μία πληροφορία που μας δίνει ο Μαρκόπουλος που δείχνει το ήθος των εθελοντών της εποχής εκείνης. Στο Μπιζάνι πολέμησαν ως απλοί στρατιώτες οι πλούσιοι ομογενείς Κορές από το Τρανσβααλ και Σακελλαρίου από την Αίγυπτο αφού είχαν διαθέσει σημαντικά ποσά για την οργάνωση νοσηλευτικών Ιδρυμάτων, Ανευ σχολίων!
Με την έναρξη του Β’ βαλκανικού πολέμου το χειρουργείο βρέθηκε στη Θεσσαλονίκη με νέο Διοικητή, τον Λοχαγό ιατρό Αλ. Πασχάλη και χειρουργό στη θέση του Κορύλλου τον ομογενή από την Τουρκία Νικ. Χασάπη ή Νικόμπεη που είχε διατελέσει ιατρός στον τουρκικό στρατό και παραιτήθηκε για να έλθει εθελοντής. Ο Νικόμπεης απεδείχθη εξαιρετικός χειρούργος και γενναίος πατριώτης.
Στην πολύνεκρη μάχη Κιλκίς- Λαχανά όπου οι απώλειες του Ελληνικού Στρατού ήταν πολύ μεγάλες (8,750 νεκροί και τραυματίες) το χειρουργείο είχε αναλάβει την περίθαλψη 600 περίπου τραυματιών της μάχης Λαχανά, αποστολή που έφερε εις πέρας με μειωμένο προσωπικό και νέους ανεκπαίδευτους νοσοκόμους μετά από σκληρή εργασία μέρα και νύχτα. .Επετέλεσε όπως γράφει ο Μαρκόπουλος, έργο τιτάνιο
Κατά την προέλαση που ακολούθησε τις νικηφόρες μάχες Κιλκίς- Λαχανά, ακολούθησε και υποστήριξε υγειονομικά την VI Μεραρχίαν, η οποία εκινείτο στην αμαξιτή οδό προς τις Σέρρες. Στο Κόπροβο που έφτασαν το απόγευμα της 27ης Ιουνίου 1913, βρήκαν την σιδηροδρομική γέφυρα του Στρυμώνα κατεστραμμένη από τους υποχωρούντες Βουλγάρους. Η διάβαση του ποταμού διά μέσου των υδάτων ήταν δυνατή μόνο σε ένα σημείο. Εκεί μαζί με το χειρουργείο ήταν έτοιμο να διαβεί τον ποταμό και το 9ο ευζωνικό τάγμα με τον ατρόμητο διοικητή του Ταγματάρχη Ι Βελισσαρίου. Ο Διον. Μαρκόπουλος μας δίνει μία εικόνα της διαβάσεως του ποταμού γεμάτη εθνική υπερηφάνεια και λυρισμό. Γράφει: «Ακράτητοι κατά τετράδας συγκρατούμενοι ερρίπτοντο εις τον ποταμόν οι μικροσκοπικοί εκείνοι ημίθεοι μέχρι στήθους και μασχάλης και ως νεράιδες και των πατροπαραδότων παραμυθιών φαντάσματα, διέσχιζαν με ταχύτητα θυέλης τα θολά και εις
Οι Βούλγαροι φεύγοντες εγκατέλειψαν στο Νοσοκομείο τους στο Σιδηρόκαστρο 100 τραυματίες και χολεριώντες τους οποίους περιέθαλψε στη συνέχεια το Χειρουργείο.
Πριν προχωρήσω στην αφήγηση της περαιτέρω δράσης του Χειρουργείου που μπορώ να χαρακτηρίσω ως εποποιεία, θα ανοίξω μία παρένθεση για να σας μιλήσω για την μεγάλη επιδημία της χολέρας. Η τρομερή αυτή αρρώστια εμφανίζετο επιδημικώς συχνά στις βαλκανικές χώρες και στην Τουρκία και προ του πολέμου, λόγω των κακών συνθηκών υγιεινής και της απουσίας κρατικής μέριμνας και κατάλληλων υγειονομικών υπηρεσιών. Η επιδημία του 1912-13 ξεκίνησε από την Τουρκία. Ο μολυσμένος τουρκικός στρατός την μετέδωσε στον Βουλγαρικό με τον οποίο πολεμούσαν στην Ανατολική Θράκη, στην περιοχή της Τσατάλτσας. Από βούλγαρους στρατιώτες που επέστρεφαν στην πατρίδα τους η αρρώστια μεταφέρθηκε στο πληθυσμό της Βουλγαρίας. Στην παλαιά Ελλάδα, στην Ελληνική Μακεδονία και στον Ελληνικό Στρατό κατά τη διάρκεια του Α Βαλκανικού πολέμου δεν υπήρξε ούτε ένα κρούσμα χολέρας. Η Ελλάδα έλαβε δρακόντεια μέτρα 
προφυλάξεως. Επικεφαλής των προσπαθειών αυτών ήσαν ο καθηγητής Κων. Σάββας,που υπηρέτησε ως έφεδρος αρχίατρος και ο Γεν Αρχίατρος Π. Μανούσος που βλέπετε στις φωτογραφίες. Οργανώθηκαν τα περίφημα αντιχολερικά συνεργεία και έγινε ο μεγαλύτερος μέχρι τότε στο κόσμο αντιχολερικός εμβολιασμός με εμβόλιο Ελληνικής κατασκευής. Εμβολιάσθηκαν περίπου 150.000 στρατιωτικοί και 350.000 κάτοικοι της Μακεδονίας.
Η αρρώστεια πέρασε βέβαια τον Μάιο του 1913 στην Ελληνική Μακεδονία αλλά με τα μέτρα που είχαν ληφθεί η νοσηρότητα και η θνητότητα από το χολέρα ήσαν πολύ μικρές σε σχέση με τις άλλες βαλκανικές χώρες και την Τουρκία. Επί πλέον η αρρώστια δεν πέρασε κάτω από τον Όλυμπο, στους κατοίκους της παλαιάς Ελλάδας. Οι Βούλγαροι είχαν περισσότερες από 11.000 περιπτώσεις στο στρατό με 5433 θανάτους μόνο στη περιοχή της Τσατάλτσας και 15.000 τουλάχιστον στον πληθυσμό της χώρας με περίπου 8.000 νεκρούς.Οι Σέρβοι είχαν 13.000 περιπτώσεις στο στρατό με περισσότερους από 5000 νεκρούς, ενώ είναι άγνωστη η νοσηρότητα στον πληθυσμό του που οπωσδήποτε ήταν πολύ μεγάλη. Αντίθετα στον ελληνικό στρατό ενόσησαν από την νόσο μόνο 2.503 και απεβίωσαν 515 και στον πληθυσμό της ελληνικής Μακεδονίας ενόσησαν 2780 και απεβίωσαν 1150. Βλέπετε την πολύ μεγάλη βοήθεια προς τους μαχόμενους που έδωσε η Υγειονομική υπηρεσία του Στρατού. Αν είχαν εμβολιασθεί όλοι και με την δεύτερη δόση του εμβολίου (κάτι που δεν έγινε σε όλους λόγω των επιχειρήσεων) οι απώλειες θα ήσαν ακόμα πιο μικρές. Δεν γνωρίζαμε μέχρι πρόσφατα τις απώλειες από τη νόσο που είχε ο Τουρκικός Στρατός. Προ μηνών διάβασα ένα πρόσφατο βιβλίο για τους βαλκανικούς πολέμους γραμμένο από τον Τούρκο ιστορικό Ο. Νταγλάρ, που γράφει ότι στους βαλκανικούς πολέμους οι Τούρκοι είχαν 50.000 νεκρούς από τραυματα και 75.000 νεκρούς από επιδημίες, δηλαδή κατ’ εξοχήν από τη χολέρα και τον εξανθηματικό τύφο! Ο εξανθηματικό τύφος μια πολύ βαριά αρρώστια για την εποχή εκείνη είχε κυριολεκτικά αποδεκατίσει τον σέρβικο στρατό, όπως και τον τουρκικό. Ξέρετε πόσους θανάτους είχε ο Ελληνικός Στρατός από τη φοβερή αυτή αρρώστια; μετά τα αυστηρά μέτρα υγιεινής και προφυλάξεως που πήρε η υγειονομική υπηρεσία του στρατού? Μόνο δέκα !
Με την είσοδο του στις χολερόβλητες βουλγαρικές περιοχές ο Ελληνικός στρατός αντιμετώπισε εκεί τα μεγαλύτερα προβλήματα με τη χολέρα. Ο εμβολιασμός δεν είχε ολοκληρωθεί με τη δεύτερη δόση σε πολλούς στρατιώτες και η ανοσία δεν ήταν πλήρης. Σε πολλές μονάδες οι στρατιώτες μετά την κοπιαστική πορεία της ημέρας εμβολιάζονταν το βράδυ με τη δεύτερη δόση. Η πορεία και το έργο του χειρουργείου ήταν κάτι το υπεράνθρωπο, θα έλεγα.. Κινούμενο κατά κλιμάκια από την Κούλα, στα σύνορα, προς το Μίκροβο, και από εκεί στο Γενήκιοι στην είσοδο των στενών της Κρέσνας και αναπτύσσοντας πρόχειρα χειρουργεία σε όλα αυτές τις περιοχές πρόσφερε ανεκτίμητη βοήθεια και αποτελεσματική νοσηλεία στους ασθενείς και τραυματίες.
Το πρόσκαιρο νοσοκομείο που αναπτύχθηκε στο Μίκροβο δίπλα στον ποταμό Στρυμώνα ήταν στεγασμένο σε 8 μεγάλες γερμανικές κωνικές σκηνές και δύο μεγάλα ξύλινα παραπήγματα. Από τις σκηνές αυτές 3 είχαν αναπτυχθεί μακριά από τις άλλες σε μία συστάδα δέντρων για τη νοσηλεία χολεριώντων. Οι υπόλοιπες στέγαζαν το μεγάλο αριθμό των τραυματιών που διεκομίζονταν εκεί από όλα τα μέτωπα και κάποτε έφθαναν τους 400-600 ημερησίως. Σας αφήνω να φανταστείτε πως το ολιγάριθμο προσωπικό του χειρουργείου μπόρεσε να ανταποκριθεί στο τεράστιο αυτό έργο της υποδοχής, της περίθαλψης και της φροντίδας για περαιτέρω διακομιδή προς το Σιδηρόκαστρο, τόσων τραυματιών
Οι μεγαλύτερες δυσχέρειες υπήρξαν στην υποδοχή και θεραπεία των χολεριώντων που κατέφθαναν εκεί κατά εκατοντάδες εξαντλημένοι και αφυδατωμένοι. Όπως γράφει ο Μαρκόπουλος: «Πολλοί σχεδόν αναίσθητοι δεν επρόφθαναν ούτε την ταυτότητα τους να δώσουν… Οι οφθαλμοί βυθισμένοι εντός της κόγχης, η φωνή βραχνή από την ξηρασίαν και την αφυδάτωσιν.: Νερό! Γιατρέ κάηκα… οι φωνές και λίθους και γρανίτας και όχι μόνο καρδίας ανθρώπων ηδύναντο να ραγίσουν…Το πρωί συχνά οι νοσοκόμοι ανακάλυπταν νεκρούς χολεριόντες στα λιμνάζοντα νερά δίπλα στο ποτάμι. Ήσαν ασθενείς που διέφυγαν από την επιτήρησιν των νοσοκόμων και έτρεξαν στο ποτάμι για να ξεδιψάσουν.»
Όπως είναι γνωστό το κύριο σύμπτωμα της χολέρας είναι οι ακατάσχετες διάρροιες που προκαλούν βαρειά αφυδάτωση με όλα τα καταστροφικά για τον οργανισμό επακόλουθα και ανυπόφορη δίψα.
Οι θάνατοι από χολέρα ήταν πολλοί. Η επίσημη στατιστική που έγραψαν οι Μανούσος και Σάββας μας πληροφορεί ότι στο Μίκροβο το 11ο πεδινό χειρουργείο νοσήλευσε συνολικά 498 χολεριώντες από τους οποίους απεβίωσαν περισσότερο από 70. Το προσωπικό του Χειρουργείου είχε εμβολιασθεί δύο και τρείς φορές κατά της νόσου και γνωρίζοντας ότι ήσαν άτρωτοι εργάσθηκαν μετά πάθους για την περίθαλψη των ασθενών.
Το Χειρουργείο στις 14 Ιουλίου μετακινήθηκε βορειότερα στο Γενηκιοϊ στην είσοδο των στενών της Κρέσνας αφού παρέδωσε του χολεριώντες ασθενείς στο αντιχολερικό συνεργείο που έστειλε εκεί η Διευθυνση της Υγειονομική Υπηρεσίας. Το Γενήκιοϊ βρίσκεται σε κεντρική θέση ώστε μπορούσε το Χειρουργείο να υποστηρίξει τις μαχόμενες δυνάμεις που εμάχοντο Δυτικά στο Πέτσοβο, βόρεια στη Τζουμαγιά και Ανατολικά στα Μαχομία. Πολλές φορές οι τραυματίες διακομίζονταν από πολύ μακριά, με τραυματιοφορείς, από απόσταση ακόμα και 10 η 12 ωρών.
Στο Γενηιοϊ το χειρουργείο νοσήλευσε κυρίως τραυματίες. Οι χολερικοί ήσαν ελάχιστοι. Η επιδημία είχε ήδη απολέσει την ορμή της και η ανοσία των στρατιωτών, λόγω του εμβολιασμού, ήταν πλέον σε καλλίτερο επίπεδο.
Ο αριθμός των τραυματιών κατά τις τελευταίες ημέρες του πολέμου ήταν πολύ μεγάλος.. Οι Βούλγαροι, αγωνιζόμενοι πλέον υπέρ βωμών και εστιών, εξαπέλυσαν φοβερές αντεπιθέσεις και σε κάποια σημεία του μετώπου ανέτρεψαν τις ελληνικές δυνάμεις. Δύο μεραρχιακά χειρουργεία αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν και το προσωπικό τους εργαζόταν έκτοτε μαζί με τους ιατρούς του 11ου πεδινού. Η κεντρική υπηρεσία έστειλε εκεί δύο αγγλίδες εθελόντριες νοσοκόμους και από τη Θεσσαλονίκη προσέτρεξε η Δ/νίς Αργυροπούλου, αδελφή του Νομάρχη, με δικό της προσωπικό. Και με όλη αυτή τη βοήθεια το χειρουργείο δύσκολα ανταποκρινόταν στης ανάγκες νοσηλείας των τραυματιών.
Θα κάνω μία συνολική εκτίμηση του έργου του 11ου πεδινού χειρουργείου κατά την τελευταία αυτή φάση του πολέμου δηλαδή στις μάχες εντός του βουλγαρικού εδάφους.
Όσον αφορά τη χολέρα: Στο Μίκροβο και το Γενηκοι νοσηλεύθηκαν στα Πρόσκαιρα Νοσοκομεία που ανέπτυξε το χειρουργείο 555 ασθενείς από χολέρα από τούς οποίους απεβίωσαν 96. Δηλαδή, το χειρουργείο νοσήλευσε περίπου το 1/5 του συνόλου των χολεριώντων του Ελληνικού Στρατού κατά τον Ελληνοβουλγαρικό πόλεμο με θνητότητα των ασθενών κάτω του 20%. Και αυτό επιτεύχθηκε κάτω από τις συνθήκες που περιέγραψε παραπάνω!
Στο ίδιο χρονικό διάστημα και στα ίδια πρόσκαιρα νοσοκομεία το Β11 νοσήλευσε, περιέθαλψε ή φρόντισε για τη διακομιδή τους, 7.500 τραυματίες! Απίστευτο, γιατί ο αριθμός αυτός ισούται περίπου με το ¼ του συνόλου των τραυματιών του Β’ Βαλκανικού πολέμου. Οι παραπάνω αριθμοί αναφέρονται βεβαίως στις επίσημες στατιστικές του Στρατού.
Ο Μαρκόπουλος μας έχει αφήσει δύο ενδιαφέρουσες στατιστικές που πραγματοποίησε ο ίδιος, που αφορούν συγκριτικά τους τραυματίες της μάχης του Λαχανά και τους τραυματίες της Μάχης της Τζουμαγιάς Από τους 311 τραυματίες της μάχης του Λαχανά που νοσηλεύθηκαν στο 11ο πεδινό χειρουργείον, 25% έφεραν τραύματα στο θώρακα, 7% στη κοιλιακή χώρα και 10% στη κεφαλή. Αριθμοί πολύ μεγαλύτεροι του μέσου όρου, που είναι ενδεικτικοί της μορφής της μάχης. Οι στρατιώτες πολέμησαν ακάλυπτοι, όρθιοι κατά της οχυρωμένης τοποθεσίας του Λαχανά και τραυματίστηκαν από τα όπλα ευθυτενούς τροχιάς των Βουλγάρων. Ηρωϊκός μεν αλλά όχι ο πιο ασφαλής τρόπος μάχης.
Αντιθέτως στη μάχη της Τζουμαγιάς όπου οι τραυματισμοί ήσαν από το Βουλγαρικό πυροβολικό και οι Έλληνες στρατιώτες ήσαν καλυμμένοι τα τραύματα της κεφαλής ήταν μόνο 3,6% και του θώρακα 8,5%.
Με την περιγραφή που σας έκανα για το Β11 χειρουργείο δεν θέλω να υποτιμήσω το έργο των 30 περίπου άλλων χειρουργείων που έδρασαν στους Βαλκανικούς πολέμους. Απλώς το 11ο πεδινό χειρουργείο είχε τη τύχη να βρεθεί στην πρώτη γραμμή σ’ όλες τις κρίσιμες μάχες των βαλκανικών πολέμων.
Ο Διον. Μαρκόπουλος ήταν ένας από τους πολλούς έλληνες γιατρούς που υπηρέτησε την πατρίδα εθελοντικά που όπως γράφει ο Αρχίατρος Σόλων Χωματιανός προσήλθαν οικειοθελώς και άνευ επιτακτικής υποχρεώσεως, εις απλούν αίσθημα φιλοπατρίας υπείκοντες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
Η Υγειονομική Υπηρεσία κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913.
Συγγραφείς¨: Σκαμπαρδώνης Γρ, Σχίζας Νικ., Καρδούλης Αλ. Εκδοση Δνσεως Ιστορίας Στρατού. 2001
Διονύσιος Μαρκόπουλος.(1914) Χρονογραφικαί παρατηρήσεις επι της Υγειονομικής Υπηρεσίας και κυρίως επι της δρασεως του Β11 Χειρουργείου επι των δύο Πολέμων ΔΙΣ /ΓΕΣ Φ 1679 /Ζ /!.
Ευφρ. Δουλγέρωφ. (1914). Εκθεσις περί των πεπραγμένων υπό του Χειρουργείου Β11 κατά τον Ελληνοτουρκικόν πόλεμον. ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ 1679 /Ζ /1
An concised History of Balcan Wars. Εκδοση ΓΕΣ (1998 )
Σχίζας Ν. (2004) Η αντιμετώπιση των επιδημιών κατά τους πολέμους 1912-1913. Ιατρικό Περισκόπιο 9:40-46
Oya Daglar. War,Epidemics and Medicine in the Late Qttoman Empire (1912-1913 ) 2008
Γεν Αρχιάτρου Π. Μανούσου και Επιτίμου Αρχιάτρου Κων. Σάββα (1914) Εκθεσις περί της κατά το θέρος του 1913 ενσκηψάσης χολέρας και του αντιχολερικού εμβολιασμού. ΔΙΣ/ΓΕΣ Φ 1679 / Η / 3
12.8.2012 Ομιλία ιατρού Νίκου Δ. Σχίζα
