Χ. Αθ. Μαραγκού, Υποστρατήγου ε.α.

.

Οἱ Φράγκοι γὰρ ἐμείνασιν ἐτότε εἰς τὰ Σέρβια·                                                  

Γενικά

Θησαυροί της Ελληνικής γλώσσας είναι πολλές λέξεις που αναγράφονται στο Χρονικό του Μορέως, μερικές από τις οποίες χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα στο χωριό.

Ξαφνιάζουν οι στίχοι  οι  αναφερόμενοι στου Σέρβου. Ύπαρξη, διαχρονικότητα, συνέχεια, όνομα.

Επιβεβαιώνουν οι απογραφές, ακολουθούν ιστορικές περιγραφές, οριστικοποιείται Σέρβου.

Στον τοπογραφικό χάρτη οι Φράγκοι στο Μοριά, στο κέντρο του, δίπλα στην Καρύταινα, στο Τολέδο της Ελλάδος, δέκα χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του κάστρου της Άκοβας, κοντά,  απέναντι από  το κάστρο του Δοξαπατρή Αράκλοβο, στην μεσημβρινή πλαγιά του Παλαιόκαστρου στέκεται κι’ αφεντεύει το Σέρβου.

Ισαπέχει από Καρύταινα και Βλυζύρι, και βρίσκεται  επί της αυτής ευθείας με Πρινίτσα και Ίσοβα. Πολλές  φορές στις μετακινήσεις στρατευμάτων χρησίμευσε ως τόπος διανυκτερεύσεως. Η κεντρική θέση του, η ευρεία παρατήρηση και η ασφαλής απόκρυψη, τα χαρακτηριστικά του.

.

Μαζί με τα μεσαιωνικά τοπωνύμια, Φραντζινέτα, Μιλιάνθι, Δρυμήνα, Πρινιάς, Στρατέας,  προσδιορίζει την μεγαλύτερη και σημαντικότερη μάχη μεταξύ Βυζαντινών και Φράγκων που έγινε εκεί τον Αύγουστο του 1263.

Το 1320 0 Ανδρόνικος Παλαιολόγος καταλαμβάνει την Καρύταινα και την Άκοβα. Του Σέρβου αποτελεί την μεθόριο Βυζαντινών και Φράγκων.

Εποικίζεται και ανοικοδομείται ανάλογα.

Άποικοι από την Μικρά Ασία, από την Πόλη, τον Πόντο, το Κάνδηλον Όρος, την Σμύρνη, την Έριζα,  ενδυναμώνουν την περιοχή.

Ο Αρτοζήνος, αναζωπυρώνεται. Διευρύνεται.

Περίπου είκοσι ναοί με βυζαντινή τεχνοτροπία κτίζονται στην περιοχή. Πηγές αγιάσματα από τα ιερά των ναών. Από τα ριζά του Βράχου, από την Τρανή Βρύση, από τον Άγιο Δημήτρη, από τον Άγιο Κωνσταντίνο στου Ίθι, από τον Άγιαντριά.  Νίψον ανομήματα . . .  Όλοι  οι ναοί με θόλους με καμάρες, με αχιβάδες και κόγχες, με σκαλιστά πορτοπαράθυρα, με λιτά καμπαναριά, όπως στο Βυζάντιο, όπως στο Μυστρά.

Τεμάχια πωρόλιθου, πέτρες πελεκητές, επεξεργασμένες, διαφόρων χρωμάτων, μάρμαρα αρχαίων ιερών  εντοιχισμένα,  επαναχρησιμοποιημένοι  γωνιόλιθοι , κεραμίδια διαφόρων τύπων επί του εδάφους, των ερειπίων ή των κτιρίων φανερώνουν την μακραίωνη ιστορία τους.

Στου Σέρβου στα όρια του Δεσποτάτου, στα σύνορα του Βυζαντίου..

Του Σέρβου δυναμάρι, του Φράγκικου Μοριά και βίγλα του Βυζαντίου.

Η ιστορία των Φράγκων στο Μοριά περιγράφεται στο Χρονικό του Μορέως.

Φράγκος  από ελληνίδα μάνα, στους  9235 στίχους του έργου του το 1389 εξιστορεί τα σημαντικότερα γεγονότα από το 1204 μέχρι το 1292.

.

Η περιγραφή του χρονικού με τις μάχες και τις θέσεις, με τις κρίσεις και αναλύσεις, με  τις αναγνωρίσεις και αξιολογήσεις, συμπεριέλαβε  του Σέρβου στα υπαρκτά πελοποννησιακά  χωριά, στα  ενεργά, στα ακουστά, το συνέδεσε με την εποποιία του 1263, έγραψε στο έδαφος του τα κύρια χαρακτηριστικά της μάχης, τον χώρο, τον νικητή,  τις απώλειες και το παρέδωσε στην ιστορία:

« Οἱ Φράγκοι γὰρ ἐμείνασιν ἐτότε εἰς τὰ Σέρβια »·

.

Το Λεξιλόγιο του Χρονικού

Το λεξιλόγιο του Χρονικού, με πολλές αρχαιοελληνικές, μεσαιωνικές λέξεις πολλές από τις οποίες ακούγονται ακόμη και σήμερα στο Μοριά, και πολύ περισσότερο στο χωριό αποτελεί γλωσσικό μνημείο μεγάλης εθνικής σημασίας.

Αναφέρονται χαρακτηριστικά:

Επώνυμα

Τις Ρίζες τους στη φραγκοκρατία έχουν μερικά επώνυμα του χωριού.

Ρήγας [1]

Στο χρονικό αναφέρεται  πολλές φορές η λέξη, η τα παράγωγα :  ρήγας, ρηγάτο, ρήγαινα.

Στο χωριό υπήρχε το ρήγας ως όνομα και επίθετο. Στη  γειτονική Κουκουλίστρα, υπάρχει μέχρι σήμερα. Υπάρχει επίσης και το Ρηγόπουλος που προήλθε από το Ρηγατζώλης

Το 1884 στις 18 Απριλίου, όπως προκύπτει από τα αρχεία γάμων του χωριού, ο Γραίκας Μαρίνης, παντρεύτηκε την Ρηγατζωλιά Γιαννούλα του Ευσταθίου.

Ρήγας, ρηγάτο, ρήγαινα,  και   αφέντης, αφεντία, αφεντεύω, προσέδιδαν γλυκύτητα στους μικρούς και αρχοντιά στους μεγάλους. Νάνι του Ρήγα το παιδί, για τους μικρούς, και αφέντη προσφωνούσαν οι παντρεμένες γυναίκες τους κουνιάδες τους. Η αφεντιά τόνιζε την προσωπικότητα.

Μπαρούς [2].

Η λέξη μπαρούς σημαίνει βαρώνος.

Παράγωγο της λέξεως μπαρούς πρέπει να ήταν και το επώνυμο Μπαράς, Μπαρού που υπήρχε στο χωριό.

Από τα αρχεία των αμερικάνικων υπηρεσιών για τους μετανάστες έχομε τον Μπαρά  Ανδρέα από του Σέρβου να φεύγει για την Αμερική στις 18 Φεβρουαρίου του 1914 σε ηλικία 18 χρόνων.

Κατσία [3].

Κατσία λέγονταν τα γατιά στο μεσαίωνα. Κατσούλες το υποκοριστικό τους και κατσιάπης ο ασχολούμενος μ’ αυτά. Στο χωριό υπάρχει το επίθετο Κατσιάπης, υπήρχε μάλιστα και αγωνιστής  της  21  Κατσούλας Ηλίας. Παράγωγο του Κατσούλα ο Κατσιάπης που μάλλον έχουν και συγγενική σχέση μεταξύ τους.

Λέξεις

Αμπάρα[4]. Αμπάριζα γνωστό πανελλήνιο παιχνίδι.

Στο χωριό κατ εξαίρεση το λέγαμε αμπάρα.

Στο  χωριό το λέγαμε αμπάρα όπως ακριβώς πριν 800 χρόνια.

Σ’ άλλα χωριά προφανώς πιο προοδευμένα, αμπάριζα . . αλβανικής προελεύσεως   [ αλβ. ambares(e) -α] .

Στέρνες[5] . Στο χωριό έχουμε πολλές πηγές. Τα πολλά νερά αποτελούν το κύριο χαρακτηριστικό του. Σε μια έκταση διακοσίων επί πεντακόσια μέτρα υπάρχουν περισσότερες από πενήντα στέρνες. Οι στέρνες είναι τεχνητές δεξαμενές που συγκεντρώνουν το νερό της πηγής για την υδροδότηση του κήπου, του χωραφιού.

Τις δεξαμενές αυτές στο χωριό τις λέμε στέρνες. Οι Βυζαντινοί τις έλεγαν γιστέρνες.

σ’ άλλες  περιοχές εκτός Πελοποννήσου τις ονομάζουν γούρνες.

Δένουν με τη Φραγκοκρατία οι πολύ συνηθισμένες λέξεις:  ενι[6] (έναι),  αποσπερού[7], αποβραδύς [8],  μεσημέριον[9],  ταχιά,  ταχύτσιν [10] . ..

.

Στην Πελοπόννησο με τη λέξη χάμου[11]  προσδιορίζουμε  τα επί του εδάφους αντικείμενα.

Στο χρονικό την συναντάμε συχνά με την ίδια έννοια. Για την υπόλοιπη Ελλάδα προκαλεί εντύπωση η λέξη μέχρι σημείου να αποκαλούνται οι μοραΐτες χαμουτζίδες. Με την άγνοια βοηθό καυχώνται για τη δική τους ποιμενικής προελεύσεως καταή.

Συμπαθημένος [12] . Ένα παραδοσιακό τραγούδι αναφέρεται σ’ αυτο το επίθετο. Το τραγούδι ακούγεται μέχρι σήμερα στο χωριό :  « νάμαι συμπαθημένος πως τόπαθα ο καημένος ».

Χωρήγι [13].Η λέξη χωρήγι,  δεν αναφέρεται στα λεξικά.

Στου Σέρβου χρησιμοποιείται ευρύτατα όπως στο χρονικό και σημαίνει το ασβέστι.

Και το πελεκάνος [14], πελεκάω, πελεκητής, η κατ εξοχήν ειδικότητα του κτίστη υπάρχει στο Χρονικό.

Με χωρήγι και κουρασάνι είναι χτισμένες και οι σπηλιές στους πρόποδες της Φραντζινέτας στις απόκρημνες πλαγιές του φαραγγιού, από τότε που κυνηγημένοι από τους Φράγκους, οι Σκορτινοί

 « στὰ ὄρη ἐπροσφύγασιν καὶ στὰ ὑψηλὰ βουνία· » στ.5687.

Στο Χρονικό βρίσκουμε και πολλές  λέξεις  του χωριού της δεκαετίας του ’60.

Καπίστρι[15], σεντούκι, αυτούνοι, δεμοσιά, καλλιώτερα, βουλή,  απέκει[16], αναπαή[17], βόιδα[18],   διάφορο[19], καμώματα[20], πρόφαση[21], ανεψιός[22], συμπέθερος,  μερίδι[23],  σουγλισμός[24],

Λέξεις εντυπωσιακών τραγουδιών : χαρά[25] = γάμος,  «στου παιδιού μου τη χαρά. . .», ετούτα[26] = αυτά, «για σε τα λέω τούτα κι’ αν θέλεις άκουστα. . .», κακεύει[27] = θυμώνει, «κακιώνει η κόρη μια βραδιά κλειδώνει κι’ αμπαρώνει . . .».

Το Άνθος του Μορέως, Άνθη της Φραγκίας [28].

Έχει άμεση σχέση η λέξη άνθος, με το δεύτερο συνθετικό του τοπωνυμίου Μιλιάνθι.

Φράντζα, Φράντσα, Φραγκία [29].

Όλες οι παραπάνω λέξεις είναι η Γαλλία. Αναφέρονται πολλές φορές στο χρονικό, παρ’ όλα αυτά στα ελληνικά λεξικά η φράντζα ερμηνεύεται ως  . . .τσουλούφι μαλλιών.

.

Εντυπωσιάζουν μερικοί επιλεγμένοι  στίχοι:   

τοὺς πρώτους καὶ καλλιώτερους, τὸ ἄνθος τοῦ Μορέως.  Στ.  6885

ἀπὸ βουνία καὶ ἔμπατα κι ἀπὸ σκληρὲς κλεισοῦρες.  Στ.5643

καὶ λέγει του· «Ἔπαρε φλασκί, καὶ ἄμε εἰς τὸ κάστρον. Στ. 8209

ὅτι τὸ ἰδεῖ τὲς τέντες μας, τὲς φορεσίες, τὰ ροῦχα, στ. 6987

ὅτι τὸ ἐλθεῖ τὸ βραδύ, νὰ λάμψῃ τὸ φεγγάρι, στ. 3849

ἡ τέχνη γὰρ καὶ ἡ πονηρία νικοῦσι τὴν ἀντρίαν.

.

Το Φαρί [30]=άλογο, μας θυμίζει την παροιμία «το φαί κάνει φαρί το ντύμα παλληκάρι ».

Μεσαιωνικές λέξεις και : τες  έμορφες [31], τες φορεσιές, ατός του [32],  αλλά και ευτούνος [33]. « Για  φτούνα τα μάτια Μαριώ μου τα γλαρά, τραγουδιέται μέχρι σήμερα».

Ποιος δεν θυμάται την φράση,  αν κοτάς = αν τολμάς, που τόνιζε το νταηλίκι μικρών και μεγάλων. Ποιος δεν θυμάται, δεν κουβαλάει ακόμη, για μας που σώσαμε,  την χιλιοειπωμένη κατάρα της μάνας, « να μη σώσεις [34]» !

Μεσαιωνικές λέξεις, σημαδιακές,  είναι οι:   καπίστρι[35],  πλατάρι[36],  κανίσκι[37],  φλασκί[38], κρότος, αχαμνός, κοντάρι, βούκινο, καμπόσο, πλειότερο, το έμπα, το έβγα, τα έμπατα, τα διάβατα, τες στράτες,   κ.τ.λ.

Τον πληθυντικό των ουσιαστικών : κυρά, αδελφή, αφέντης, κεφαλή, σεβαστός, = κυράδες, αδελφάδες, αφεντάδες, κεφαλάδες, σεβαστάδες . . .  του Χρονικού  σήμερα  δανείστηκε  η δημοτική γλώσσα για την κλίση ορισμένων ουσιαστικών της, όπως κορφάδες, ομορφάδες . . .

Χαρακτηριστική ιδιομορφία παρουσιάζουν οι τύποι, οι χρόνοι, οι αυξήσεις οι καταλήξεις μερικών ρημάτων: αφήκω [39], έδωκα, βάνω [40], ήφερα [41], αφκράζουμαι [42], κατερώ [43], θλίβομαι, χολιάζω [44], χτίζω [45], αρρεβωνιάζω [46], αγροικώ [47], αποσταίνω [48], πεδουκλώνω [49], πιλαλάω [50], ρογιάζω [51], πλαγιάζω [52], βαρειέμαι [53], διάβηκα, (διάκα, διάει), βουλιέμαι [54], πεζεύω [55], σκιάζομαι [56] ,  φιλεύω [57], κοπιάζω [58],  ροβολάω [59] εύχρηστων μέχρι σήμερα στο χωριό.

Τη μητέρα του Κολοκοτρώνη τη λέγανε Ζαμπία. Το όνομα Ζαμπέα αναφέρεται  πολλές φορές στο Χρονικό. Όνομα σύνηθες του μεσαίωνα, μερικοί το θέλουν αρβανίτικο.

 Συναντώντας  αυτές τις λέξεις στο χρονικό, θεμελιώνεται πιο πολύ η ύπαρξη του χωριού τα χρόνια κείνα, υλοποιείται η όριος γραμμή τα σύνορα όχι μόνο του Δεσποτάτου αλλά και ολόκληρου του Βυζαντινού κράτους με τους Φράγκους στο Μοριά.

 Καθορίζεται ο ρόλος του.

.

Αρχιτεκτονική

Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία των πυργόσπιτων, των Ναών, των σπηλαίων,  ότι απέμεινε από την μεγάλη καταστροφή των Αλβανών, από τα ερείπια, από τα υλικά παρατηρούμε ότι εμπεριέχουν σημάδια φράγκικης κατάκτησης.

Και ο Ναός της Αγίας Παρασκευής Σέρβου, κτίσμα της εποχής εκείνης, με καμπαναριό, με τρούλο, με πελεκητό δάπεδο, με περίτεχνη είσοδο και πρέκι εμπεριέχει φράγκικα στοιχεία.

Το ανακουφιστικό τόξο το πρέκι κτισμένο με επτά πέτρες ειδικής τεχνοτροπίας προσεγγίζει περισσότερο στη Δύση παρά στο Βυζάντιο.

Σήμερα η μοναδικότητά του και μόνο, το κατατάσσει  σε μνημείο πατρογονικής κληρονομιάς.

Απαιτείται άμεσα η ανακαίνιση του.

Ενδυμασία

Μνημείο φράγκικης κληρονομιάς παρμένο από το μακρινό Βυζάντιο είναι και η θρυλική Μπελερίνα.

Ξεχωριστό γυναικείο ένδυμα, μεταξύ κοντογουνιού και γιούρτας, εύχρηστο χωρίς μανίκια, μάλλινο, ειδικού σχήματος και πλέξης,  προστάτευε τους ώμους και την πλάτη, όλο το χρόνο σε βροχές και κρύα, σε ζαλιές και ξεκούραση, για σκέπασμα η μαξιλάρι, χαρακτηριστικό ένδυμα της περιοχής, απαραίτητο για κάθε γυναίκα του χωριού.

Σήμερα η μπελερίνα αρκετά παραλλαγμένη είναι ένα είδος γαλλικής εσάρπας και προκαλεί εντύπωση η απουσία της από πολλά ίσως όλα τα αρκαδικά λαογραφικά μουσεία.

.

Επίλογος

Το είδος, η θέση του χωριού, η γλώσσα, τα λείψανα, η τεχνοτροπία των εκκλησιών και ναών, αφήνουν να φανεί του Σέρβου ως μια μικρογραφία του Μυστρά στη μεσημβρινή πλευρά του Παλαιοκάστρου που για πολλά χρόνια μετά το 1320 από την εκδίωξη των Φράγκων από τον Ανδρόνικο Παλαιολόγο, ήκμασε στη περιοχή.

Πολλές οι λέξεις του χρονικού που ακόμη ακούγονται στο χωριό. Πολλές παραμένουν αυτούσιες, μερικές έχουν παραλλαγή, όλες όμως υποκρύπτουν το μεγαλείο της ελληνικής γλώσσας. Σήμερα πολλές ενσωματώθηκαν στις νεοελληνικές λέξεις, μερικές ανεύραν την αρχαιοελληνική τους προέλευση, υπάρχουν όμως και περιπτώσεις, ελάχιστες που θεωρούνται δάνεια άλλων γλωσσών.

Λόγω του μεγάλου χρονικού διαστήματος και του τρόπου εγγραφής και παρουσιάσεως του Χρονικού δημιουργήθηκαν αντιφάσεις των ιστορικών όχι μόνο στην ταύτιση των διαφόρων τοπωνυμίων αλλά και στη περιγραφή των γεγονότων.

.

Του Σέρβου επετέλεσε εθνικόν άθλον, έγραψε επί του εδάφους  τα τοπωνύμια Φραντζινέτα, Μιλιάνθι, για την αποκρυπτογράφηση του μεγαλύτερου στρατιωτικού γεγονότος κατά την Φραγκοκρατία, επιβεβαιώνοντας κατά τον σαφέστερο τρόπο όχι μόνο την παρουσία του αλλά και τον ιστορικό του ρόλο.