Αναδημοσίευση από το ιστολόγιο της Μαρίνας Αθ. Μαραγκού-Texnografia 

Ηροδότου Αλικαρνασσέως ιστορίης

Απόδεξις ήδε ως μήτε τα γενόμενα εξ
Ανθρώπων τω χρόνω εξίτηλα γένηται
Μήτε έργα μεγάλα τε και θωμαστά,
Τα μεν Έλλησι τα δε βαρβάροισι
Αποδεχθέντα, ακλέα  γένηται, τα τε άλλα
Και δι ην αιτίην επολέμησαν αλλήλοισι

(Ο Ηρόδοτος από την Αλικαρνασσό εκθέτει 
εδώ τις έρευνές του, για να μη σβήσει ο χρόνος 
τις πράξεις των ανθρώπων και τα μεγάλα και θαυμαστά 
έργα, τόσο των Ελλήνων όσο και των βαρβάρων, 
να μη λησμονηθούν,  και  ιδίως η αιτία 
που τους έφερε αντιμέτωπους 
– προοίμιο, μτφρ.  Άγγ. Βλάχου). 

Ο Ηρόδοτος (περ. 485-420 π.Χ.) καταγόταν από την Αλικαρνασσό (δωρική πόλη της Καρίας) και ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας και ανιψιός του επικού ποιητή Πανύασση. Είναι λιγοστά και σκοτεινά αυτά που γνωρίζουμε για τον βίο του και προέρχονται όλα από το λεξικό του Σούδα.

Μαυσωλείο Αλικαρνασσού

Άγνωστο για ποιους λόγους μετοίκησε στους Θουρίους –την αποικία που είχε ιδρύσει ο Περικλής–, όπου πέρασε όλο το υπόλοιπο της ζωής του, ερχόμενος σε επαφή με γνωστά και μεγάλα ονόματα της εποχής του όπως ο Πρωταγόρας, ο Ιππόδαμος κ.ά. Όπως διαφαίνεται από το έργο του ταξίδεψε σε περιοχές της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής (Αίγυπτο, Κυρήνη, Βαβυλώνα, Μικρά Ασία, Εύξεινο Πόντο, Σκυθία, Κάτω Ιταλία, Σικελία). Το ότι επισκέφθηκε την Αθήνα θα πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο, αφ’ ενός λόγω της αγάπης του προς αυτήν και, αφ’ ετέρου,  λόγω των φιλικών σχέσεων που μαρτυρείται ότι είχε  με κάποιους ονομαστούς πολίτες της. Είναι αυτός που εισαγάγει τον όρο «ιστορία» (η λέξη αρχικά σήμαινε «έρευνα») περιγράφοντας στο βιβλίο του ως δημοσίευση της ιστορίας του.

Το έργο του

Το έργο του Ηροδότου,  το οποίο δεν γνωρίζουμε αν είναι ολοκληρωμένο, οι «ιστορίαι», κατανεμήθηκαν σε εννέα βιβλία (σύμφωνα με τα ονόματα των εννέα Μουσών) κατά την Ελληνιστική Εποχή από τον γνωστό Αλεξανδρινό φιλόλογο. Έγιναν αμέσως κλασικά και διαβάζονται, απολαμβάνονται και θαυμάζονται συνεχώς από τότε. 

Στις ιστορίες του ο Ηρόδοτος διηγείται τον πόλεμο μεταξύ Ελλήνων και Περσών (480-479), αλλά και ένα μεγάλο μέρος του αφιερώνεται σε εισαγωγικό υλικό, το οποίο πραγματεύεται με πολύ διεξοδικό τρόπο. Έτσι, μας δίνει την ιστορία της περσικής αυτοκρατορίας  μέχρι την περίοδο του πολέμου, μεγάλο μέρος από την πρώιμη ιστορία πολλών ελληνικών κρατών, γεωγραφικές πληροφορίες και εθνογραφικό υλικό από τα ταξίδια του εκτός Ελλάδας.Ο Ηρόδοτος τοποθετείται κατευθείαν σε ένα επίπεδο «παγκόσμιας» ιστορίας και αρνείται να ασχοληθεί με τις απόμακρες χρονικά εποχές για τις οποίες ελάχιστα μπορεί με βεβαιότητα να γνωρίζει.  Δεν απαριθμεί, αλλά ερευνά τις αιτίες και τις αλληλουχίες των γεγονότων. Γι’ αυτό φροντίζει να βρει τα κατάλληλα για το έργο του εργαλεία. Πρώτα από όλα την «έρευνα» που γίνεται σε προφορικό ουσιαστικά επίπεδο. Ψάχνει να βρει αυτόπτες μάρτυρες και να τους ακούσει. Η αυτοψία, η επιτόπου συγκέντρωση στοιχείων από προφορικές μαρτυρίες λοιπόν, χωρίς σε ορισμένες περιπτώσεις να αποκλείεται και η χρήση γραπτών πηγών.

Τα όσα ο ίδιος βλέπει και ακούει, του δίνουν τη δυνατότητα να ασκήσει απευθείας την κρίση του. Ύστερα, θεωρεί απαραίτητο να διευρύνει στο έπακρο το πεδίο της αντίληψής του: αν θέλει να κατανοήσει τους Μηδικούς πολέμους, πρέπει να συλλάβει τα αίτια, οπότε, πρέπει να αποκτήσει περισσότερες δυνατές πληροφορίες για τους λαούς που συμμετείχαν στη σύγκρουση, για την ιστορία τους και τα έθιμά τους. Είναι αυτός ο λόγος που ο Ηρόδοτος, εκτός από «πατέρας της ιστορίας» θεωρείται και «πατέρας της εθνογραφίας». Οι περιγραφές των «βαρβάρων» (Μήδοι, Πέρσες, Αιγύπτιοι, Σκύθες) μαρτυρούν οξύτατη παρατηρητικότητα που δεν αλλοιώνεται από την, κατά κάποιον τρόπο, τουριστική αθωότητά του. Υπάρχει μια γνήσια και άπληστη περιέργεια και μια ιδιαίτερη ζεστασιά για τους βαρβάρους, με τους οποίους συχνά ασχολείται περισσότερο. Έχει απόλυτη συνείδηση της σχετικότητας των αξιών: «Οι άνθρωποι (..) είναι βέβαιοι ότι οι δικές τους (συνήθειες) είναι κατά πολύ ανώτερες…», επισημαίνει.  Εξάλλου, συχνά επαινεί τις ηθικές αρχές των μη Ελλήνων (οι Αιγύπτιοι είναι πολύ ευσεβείς, οι Άραβες δεν γίνονται ποτέ επίορκοι, οι Πέρσες δεν ψεύδονται κ.λπ.). Ο Πλούταρχος, μάλιστα, αργότερα, θα τον αποκαλέσει «φιλοβάρβαρο», κατηγορία μάλλον υπερβολική για έναν τόσο υπερήφανο για την καταγωγή και τον πολιτισμό του Έλληνα. Και, για τον συγγραφέα,  οι βάρβαροι χάνουν τον πόλεμο όχι επειδή είναι «φυσικά» κατώτεροι, αλλά επειδή δεν είναι «πολιτιστικά» Έλληνες, που ως λαός προβάλλουν και σέβονται αμέριστα, όντας δημοκρατικοί πολίτες, το ιδανικό της ελευθερίας.

Όσον αφορά την καταγωγή των προτύπων του για την παρουσίαση και την ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς στο έργο του πρέπει να αναζητηθεί στον χώρο της λογοτεχνίας και για τις ιστορίες του έχει επικρατήσει η ονομασία νουβέλες. Σε αυτές παρουσιάζονται οι ανθρώπινοι χαρακτήρες αντιμέτωποι με τα πάθη τους, σε καταστάσεις που αναδεικνύουν τις δυνάμεις που προσδιορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά με τρόπο παραδειγματικό, συμπληρώνοντας έτσι την καθεαυτό ιστορική παρουσίαση των γεγονότων.

Το περιεχόμενο των ιστοριών

3.1 Α’ βιβλίο - Κλειώ
3.2 Β’ βιβλίο - Ευτέρπη
3.3 Γ’ βιβλίο - Θάλεια
3.4 Δ’ βιβλίο - Μελπομένη
3.5 Ε’ βιβλίο - Τερψιχόρη
3.6 ΣΤ’ βιβλίο  Ερατώ
3.7. Ζ’ βιβλίο - Πολύμνια
3.8 Η’ βιβλίο - Ουρανία
3.9 Θ’ βιβλίο - Καλλιόπη

Στα πρώτα πέντε κεφάλαια του έργου ο Ηρόδοτος παραθέτει μυθικές εκδοχές, απέναντι στις οποίες  διαχωρίζει τη δική του έρευνα. Όπως δηλώνει, το έργο του θα περιλάβει μόνο εποχές για τις οποίες υπάρχει δυνατότητα γνώσης και μελέτης, δηλαδή θα περιοριστεί στην έκθεση της ιστορίας της ανθρωπηίης γενεής.
Όλοι οι λαοί που εμφανίζονται στο προσκήνιο, ξεκινώντας από τους Λυδούς [Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι, Μασσαγέτες (1ο βιβλίο), Αιθίοπες (3ο ), Σκύθες (4ο ), Κυρήνιοι],  θα παρατεθούν στα βιβλία με τα έθιμά τους  και τον πολιτισμό τους, ενώ θα έχει αντίστοιχες παρεκβάσεις με γεωγραφικό και εθνολογικό περιεχόμενο.
Ως ιστορική αρχή της αντιπαράθεσης Ελλήνων - βαρβάρων θεωρεί την κατάκτηση των ιωνικών πόλεων της Μικράς Ασίας από τον βασιλιά των Λυδών Κροίσο. Έτσι, παρουσιάζει πρώτα την ιστορία του λυδικού βασιλείου μέχρι την κατάλυσή του από τον βασιλιά των Περσών Κύρο, αφού αφηγηθεί αναδρομικά –χαρακτηριστικό του Ηροδότου– όλη του τη ζωή και την πορεία της βασιλείας του.

Από την εμφάνιση των Περσών και μετά η περσική ιστορία είναι ο άξονας του έργου του. Εκθέσει τη βασιλεία του Κύρου, του Καμβύση, του Δαρείου και του Ξέρξη ως την εκστρατεία του κατά της Ελλάδας. Η εξιστόρηση της εκστρατείας και οι μάχες των Θερμοπυλών, του Αρτεμισίου, της Σαλαμίνας, των Πλαταιών και της Μυκάλης καταλαμβάνουν τα τρία τελευταία βιβλία του έργου. Στο έκτο βιβλίο έχει προηγηθεί η εξιστόρηση της Ιωνικής Επανάστασης, άμεσης αφορμής για την περσική επίθεση, ενώ επίσης παρουσιάζεται η εκστρατεία του Δαρείου το 490 και η μάχη των Θερμοπυλών. Στο τελευταίο αυτό τμήμα του έργου ο συγγραφέας εστιάζει την αφήγησή του πότε στο περσικό και πότε στο ελληνικό στρατόπεδο, καλλιεργώντας την εντύπωση ότι καλύπτει με πληρότητα το θέμα του. Συχνή είναι η παράθεση των λόγων των πρωταγωνιστών. Δεν ωραιοποιεί τις τριβές και τις αντιθέσεις στο στρατόπεδο των Ελλήνων. Η συμβολή της Αθήνας στην τελική έκβαση προβάλλεται πάντως έντονα, παρά την έλλειψη συμπάθειας για τον νικητή της Σαλαμίνας Θεμιστοκλή, μην αποφεύγοντας ακόμη να καυτηριάσει τον μηδισμό ορισμένων πόλεων και αριστοκρατικών οικογενειών.

Μια αξιολόγηση
Να σημειωθεί ότι υποτιμήθηκε σημαντικά η αξιοπιστία του Ηροδότου για μεγάλο χρονικό διάστημα στη σύγχρονη εποχή και κατηγορήθηκε συχνά για την κάποια προχειρότητά του, για τη γοητεία που ασκούσε επάνω του η ανεκδοτολογία ή το φανταστικό, κάτι τόσο αντίθετο από τον άμεσο διάδοχό του μέγα Θουκυδίδη.

Νεότερες αρχαιολογικές έρευνες δείχνουν, ωστόσο, ότι αρκετές πληροφορίες που διασώζει είναι ορθές. Επίσης, τον μέμφονται και για την επιθυμία του να λογίζεται πρώτα ποιητής. Είναι γεγονός όμως  ότι τα πιο εντυπωσιακά κομμάτια του έργου του τα απήγγελλε ο ίδιος μπροστά σε ακροατήρια που διψούσαν για νέες απολαύσεις και θαυμαστές διηγήσεις, σαν να ήταν ένας από τους αοιδούς-πρότυπά του της ομηρικής εποποιίας. 
Είναι αλήθεια ότι του λείπει η μεθοδικότητα, ότι επιχειρεί κάποτε αναδρομές στον χρόνο για να στηρίξει μια ιστορία της αρχαίας Ελλάδας σε παραδόσεις που πολλές από αυτές είναι αμφίβολες. Του συμβαίνει ακόμη να μεροληπτεί –δεν συμπαθεί πολύ τον Σπαρτιάτη Κλεομένη– ή  να παραπαίει: η ιστορία του Κύρου φαίνεται απίθανη, όσο και το πλήθος της στρατιάς που συγκέντρωσε ο Ξέρξης.

Ερείπια Βαβυλώνας

Εντούτοις, η τάση του για αναλυτικότητα και πληρότητα των εικόνων που ζωγραφίζει γίνεται έκδηλη σε όλο το έργο του. Το υλικό που προσφέρει αξιοποιείται σήμερα από ανθρωπολόγους, ιστορικούς της θρησκείας και εθνολόγους. Παράλληλα, πρέπει να αναγνωριστεί η επιβλητικότητα της σύνθεσης του έργου και η πνευματική του ενότητα, παρά την παλινδρόμηση ανάμεσα στην παραδοσιακή θρησκευτικότητα και στην αναγνώριση της αυτόνομης ανθρώπινης δράσης και δημιουργικότητας.
Να τονισθεί εν κατακλείδι ότι τίποτε δεν μπορεί να μειώσει τη μεγάλη σημασία του έργου του. Είναι αναμφισβήτητα η πρώτη πραγματική ιστορία της ανθρωπότητας, πλούσια, πλήρης, ευρηματική, και απρόσμενα τεκμηριωμένη. Έπειτα από 26 αιώνες διαβάζεται πάντα με αληθινή απόλαυση, όπως τονίζει και ο Βιλαμόβιτς.

TEXNOGRAFIA
Βιβλιογραφία:
Κλοντ Μοσέ Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2000-31 π.Χ.)
Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, ΕΑΠ, τόμος Β’
Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, τόμος Α’
Εγκυκλοπαίδεια ΠΛΜ

(XIM)