Χρήστου Αθ. Μαραγκού
"..πρόκειται για μικρό τμήμα ψηφιδωτού.
Εκτιμούμε ότι ανήκει σε ψηφιδωτό δάπεδο και χρονολογείται στους Παλαιοχριστιανικούς χρόνους.
'Ισως προέρχεται από τον παλαιό ναό του Αγίου Ανδρέα, στη θέση του οποίου κτίστηκε κατά τον 20ο αιώνα νεότερος ομώνυμος ναός..".
1. Γενικά Περιοχής Σέρβου.
Τα χαρακτηριστικά της περιοχής Σέρβου πληρούν όλες τις προϋποθέσεις, κατοικήσεώς της από τους αρχαιότατους χρόνους. Γενικά είναι ένα ασφαλές έρυμα [1], ένα φυσικό αμυντήριο οχύρωμα που με ελάχιστα τεχνικά έργα γίνεται απόρθητο. Έχει ευρύτατη παρατήρηση, επιτηρεί τις κοιλάδες Αλφειού και Λάδωνα, ελέγχει το ορεινό δρομολόγιο Ηραία - Σέρβου - Βυτίνα που οδηγεί στο κέντρο της Αρκαδίας, υπήρξε το προπύργιο των Ορχομενίων και Μεγαλοπολιτών [2] και κατά πάσα πιθανότητα ο ενδιάμεσος σταθμός επικοινωνίας φρυκτωρία [3], της Ολυμπίας με το εσωτερικό της Πελοποννήσου.
Το κυριότερο δε χαρακτηριστικό, ίσως το μοναδικό στην περιοχή είναι τα πολλά νερά, είναι οι πολλές πηγές που υπάρχουν στο νοτιοανατολικό πρανές του βουνού. Σε μια ζώνη πλάτους τριακοσίων και μήκους οκτακοσίων περίπου μέτρων με κέντρο το σημερινό χωριό υπάρχουν περισσότερες από τριανταπέντε πηγές. Μερικά σπίτια ακόμη και σήμερα, στα υπόγειά τους η στην αυλή τους έχουν δικιά τους πηγή.
Το έδαφος είναι σχετικά εύφορο στον περιορισμένο χώρο των πρανών των βουνών, τα δε μικρά οροπέδια της οροσειράς καλύπτουν τις ανάγκες των κατοίκων στη παραγωγή των δημητριακών. Ίσως γι’ αυτό το λόγο η περισσότερο σιτοπαραγωγική περιοχή ονομάζεται, χιλιάδες χρόνια αναλλοίωτα, Αρτοζήνος [4], για να δηλώνει τον σιτοβολώνα όχι μόνο των ανθρώπων αλλά και των θεών.
2. Αρχαία Ευρήματα.
Στην περιοχή του χωριού και συγκεκριμένα στη θέση "Αγιαντριάς" ανευρέθηκαν παλαιότερα τεμάχια μαρμάρινων κιονόκρανων [5], υπάρχουν δε και σήμερα σε μεγάλη έκταση διάσπαρτα όστρακα και πωρόλιθοι [6], ενώ διακρίνονται ίχνη τείχους μεγάλου πάχους και μήκους και κατά πάσα πιθανότητα υπολείμματα υδραγωγείου αρχαιότατης κατασκευής.
Στον ευρύτερο χώρο αποκαλύφθηκαν επίσης κατά καιρούς τάφοι διαφόρων εποχών και ποικίλα άλλα λείψανα υλικών δομήσεως και οικιακού εξοπλισμού.
3. Το Ψηφιδωτό.
Τον Σεπτέμβριο του 1997 κατά τη διάνοιξη αγροτικού δρόμου στην ίδια θέση στον Αγιαντριά, ανευρέθηκε[7] τμήμα ψηφιδωτού δαπέδου το οποίο παραδόθηκε στην 5η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Σπάρτης από την οποία αργότερα ζητήθηκε εγγράφως η αποστολή μιάς φωτογραφίας του ευρήματος, με την παράκληση να προσδιοριστούν εάν ήταν δυνατόν τα πιο κάτω στοιχεία του:
· Σε ποια χρονική περίοδο της ιστορίας μας ανήκει.
· Το είδος του κτίσματος από το οποίο προέρχεται
· Τα υλικά κατασκευής του.
· Περιοχές της Πελοποννήσου που υπάρχουν τέτοια ψηφιδωτά και οτιδήποτε άλλο στοιχείο που συμπληρώνει την ιστορική ταυτότητά του .
Πράγματι η απάντηση της αρμόδιας Υπηρεσίας υπήρξε άμεση και σαφής. Διευκρίνισε όλες τις απορίες με τεκμηριωμένες επιστημονικές απόψεις και επί πλέον υπέδειξε και την σχετική βιβλιογραφία για περισσότερη ενημέρωση.
Περιελάμβανε δε τα εξής [8] :
"Πρόκειται για μικρό τμήμα ψηφιδωτού μέγιστων διαστάσεων 14,5*12,5 εκ. και πάχους 2,5 εκ. Οι ψηφίδες από μάρμαρο και λίθο, λευκού, πράσινου, ερυθρού, κυανού και φαιού χρώματος, διατάσσονται έτσι ώστε να σχηματίζουν πλατιές ταινίες, ενώ διακρίνεται και τμήμα μικρού άνθους. Έχουν στερεωθεί πάνω σε δύο στρώματα κονιάματος, το ένα υπόλευκο χονδρόκοκκο με μικρά πετραδάκια και το υπερκείμενο ερυθρό, πιο καθαρό στη σύσταση.
Λόγω των μικρών διαστάσεων και του αποσπασματικού χαρακτήρα του θραύσματος δεν είναι εύκολο να διαπιστωθεί το κτίσμα, από το οποίο προέρχεται. Εκτιμούμε όμως, ότι ανήκει σε ψηφιδωτό δάπεδο και χρονολογείται στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους. Ίσως προέρχεται από τον παλαιό ναό του Αγίου Ανδρέα, στη θέση του οποίου κτίστηκε κατά τον 20ο αιώνα, νεότερος ομώνυμος ναός.
Ψηφιδωτά δάπεδα της παλαιοχριστιανικής εποχής έχουν αποκαλυφθεί σε διάφορες θέσεις του ν. Αρκαδίας, στην Τεγέα, το Παλλάντιο, στο Άστρος Κυνουρίας και στη Μεγαλόπολη. . . .".
Απεστάλη δε και μία φωτογραφία από το αρχείο της Υπηρεσίας [9].
4. Σχέση Ψηφιδωτού και Χώρου.
Έτσι καθορίστηκε ότι κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους (324-527μ.Χ.) [10], υπήρχε κτίριο με ψηφιδωτό δάπεδο στου Σέρβου. 
Καθορίστηκε ειδικότερα ότι υπήρχε κτίριο παλαιού ναού, ενδεχομένως κάποιας βασιλικής στη σημερινή θέση του Αγίου Ανδρέα. Επιβεβαιώθηκε κατά τον πιο αδιαμφισβήτητο επιστημονικό τρόπο ότι υπήρχε η πόλη Σέρβου, διότι απαραίτητη προϋπόθεση δημιουργίας κτηρίων με ψηφιδωτά δάπεδα είναι η ύπαρξη πόλης ικανής να δύναται να δημιουργεί τέτοια οικοδομήματα τόσον από πλευράς πληθυσμού όσον και από πλευράς διαθέσεως των απαιτούμενων οικονομικών μέσων. Από την γενικότερη ιστορία του ψηφιδωτού συμπεραίνεται ότι το ψηφιδωτό δάπεδο γνώρισε ακμή μόνο σε ευημερούσες πόλεις. Είναι αδιανόητες αυτές οι δραστηριότητες σε περιοχές πτωχές η σε πόλεις με ανεπαρκή οικονομικά μέσα [11].
Η παραπάνω θέση, σε συνδυασμό με την εξέταση και άλλων ευρημάτων στην περιοχή, ισχυροποιεί την άποψη ότι του Σέρβου προϋπήρχε των παλαιοχριστιανικών χρόνων, πρέπει να ήταν ένας αρχαίος οικισμός ο οποίος λόγω της γεωγραφικής του θέσεως αποτελούσε τον ενδιάμεσο σταθμό επικοινωνίας της Ολυμπίας με το εσωτερικό της Πελοποννήσου και είχε άμεση σχέση με τα λοιπά λατρευτικά κέντρα η ιερούς χώρους της περιοχής όπως το Λύκαιο [12],το Θαυμάσιον όρος [13], το Κωτήλιον [14], κ.τ.λ. Επί πλέον πρέπει να είχε τους βωμούς του και τα ιερά του σύμφωνα με τις απαιτήσεις της θρησκείας του δωδεκάθεου.
5. Ψηφιδωτά δάπεδα στην Αρκαδία.
Το ψηφιδωτό δάπεδο είναι ένα καλλιτεχνικό είδος ευρύτατα χρησιμοποιούμενο κατά την ελληνιστική και την ρωμαϊκή εποχή και χωρίς διακοπή συνεχίζεται και αργότερα. Ο 4ος αιώνας είναι ένα συμβατό σημείο έναρξης. Η εξέλιξη των ψηφιδωτών εκφράζεται με μία σειρά αλλαγών που παρατηρούνται στο εικονογραφικό, τεχνοτροπικό και ιστορικό πεδίο [15].
Η τεχνοτροπία εκτός από την χρονολόγηση του ψηφιδωτού καθορίζει και την οικονομική κατάσταση της πόλεως και τον πολιτισμό της. Αν λοιπόν εξετάσουμε (συγκρίνουμε) το είδος των υλικών και συγκεκριμένα τα χρώματα των ψηφίδων των ψηφιδωτών δαπέδων που αποκαλύφθηκαν στην Αρκαδία, δηλαδή στο Άστρος και την Μελιγού Κυνουρίας, στην Μεγαλόπολη, στο Παλλάντιο και στην Τεγέα διαπιστώνεται ότι: στο Άστρος χρησιμοποιήθηκε το λευκό , μαύρο και κεραμιδί [16], στην Μεγαλόπολη το λευκό, μαύρο, ζαχαρί, πορτοκαλί, κυανό, κεραμιδί, ερυθρό, φαιό, κίτρινο, πράσινο, και καστανό σε αποχρώσεις [17], στην Μελιγού, λευκό, μαύρο, φαιό και ιώδες[18], στο Παλλάντιο, λευκό,μαύρο και ερυθρό [19], στην Τεγέα, λευκό, μαύρο, ρόδινο, κεραμιδί, καστανό, ανοιχτό κυανό, κίτρινο, φαιό, ερυθρό και πράσινο σε αποχρώσεις [20] και στου Σέρβου, λευκό, πράσινο, ερυθρό, κυανό και φαιό, χρώμα [21].
Παρατηρούμε λοιπόν ότι στη Μεγαλόπολη και στη Τεγέα χρησιμοποιήθηκαν έντεκα χρώματα, στου Σέρβου πέντε, Μελιγού τέσσερα και Άστρος, Παλλάντιο από τρία. Η ποικιλία των χρωμάτων φανερώνει την έκταση του καλυπτόμενου δαπέδου του κτίσματος και κατά συνέπεια τις οικονομικές δυνατότητες της πόλης.
Έτσι του Σέρβου ιεραρχικά τοποθετείται μετά την Μεγαλόπολη και την Τεγέα στην Αρκαδία και είναι μία από τις 27 θέσεις που αποκαλύφθηκαν ψηφιδωτά δάπεδα σ’ ολόκληρη την Πελοπόννησο [22]
Επί πλέον παρατηρούμε ότι στη Μεγαλόπολη και στην Τεγέα χρησιμοποιείται με ιδιαίτερη έμφαση το ερυθρό χρώμα που θα πρέπει ίσως να ερμηνευτεί ως προτίμηση των ντόπιων ψηφωτών [23], επειδή όμως όπως προκύπτει από την εξέταση το ίδιο συμβαίνει και με το ψηφιδωτό του Σέρβου, που υπάρχει και σ’ αυτό το ερυθρό χρώμα, ενισχύεται η άποψη, όχι μόνον της προτίμησης και του ιδίου εργαστηρίου [24] αλλά και της εποχής και πολύ περισσότερο του θέματος που θα πρέπει να είναι παρεμφερές με αυτά της Μεγαλόπολης και της Τεγέας.
6. Σέρβου - Μεγαλόπολη - Τεγέα.
Μια παράλληλη διαδρομή οικονομικής ανάπτυξης και πολιτισμού των δύο αυτών πόλεων με του Σέρβου στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους όσο και αν παρουσιάζεται υπερβολική δεν πρέπει να αποκλεισθεί.
Είναι δεδομένη η σχέση της περιοχής με την Μεγαλόπολη [25] από τους χρόνους ίδρυσης της το 371 π.Χ. όταν όχι μόνο αποτελούσε την όριο γραμμή με τους Θελπουσίους και τους Ηραιείς, αλλά και πολλές πόλεις της περιοχής των Ορχομενίων μετείχαν στην συνοίκηση της, όπως η Θεισόα, το Μεθύδριον, η Τεύθις, και κατά πάσα πιθανότητα η Καλλία, η Διποινα και η Νώνακρις. Όταν ο περιηγητής Παυσανίας επισκέφθηκε την περιοχή το 170 μ.Χ. περίπου αναφέρει ότι από τις πόλεις που ίδρυσαν την Μεγαλόπολη άλλες επί των ημερών του είναι τελείως έρημες και άλλες έχουν οι Μεγαλοπολίτες σαν κατοικημένες κώμες.
Όμως μετά την κατάληψη και την καταστροφή εκ θεμελίων της Μεγαλοπόλεως από τον βασιλιά της Σπάρτης Κλεομένη το 223 π.Χ. πολλοί κάτοικοι επέστρεψαν στις πόλεις τους μετά από 150 χρόνια και διατήρησαν τους δεσμούς τους για αρκετά χρόνια αργότερα .
Είναι επίσης δεδομένος ο ρόλος της Τεγέας στην περιοχή τόσο για την οικονομική όσο και την πολιτισμική της ανάπτυξη, αφού τα ψηφιδωτά δάπεδα της βασιλικής της ήσαν τα καλλίτερα της Πελοποννήσου.
Όπως είναι γνωστό η παλαιοχριστιανική περίοδος υπήρξε η εποχή των μεγάλων μεταβολών και των σοβαρότερων ανακατατάξεων όπως: η ίδρυση του ανατολικού κράτους, η επικράτηση του χριστιανισμού, η κατάργηση των Ολυμπιακών αγώνων, οι διωγμοί των εθνικών, οι καταστροφές των ιερών, ή η μετατροπή τους σε χριστιανικούς ναούς, η κατάλυση του δυτικού κράτους, οι δηώσεις και καταστροφές των Γότθων και άλλα.
Του Σέρβου φαίνεται, αντελήφθη έγκαιρα τα σημεία των καιρών, ότι δεν υπήρχε ελπίδα αναβίωσης της αρχαίας θρησκείας . . . « χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά » [26], ακολούθησε τον χριστιανισμό και μετέτρεψε τα αρχαία ιερά του σε χριστιανικές εκκλησίες, την ίδια εποχή που και στην Τεγέα ο ναός της Αλέας Αθηνάς, έργον του Σκόπα, ο μεγαλύτερος ναός της Πελοποννήσου κατά την αρχαιότητα, αλλά και το εργαστήριο του Φειδία στη Ολυμπία μετασκευάστηκαν και αυτοί σε χριστιανικές εκκλησίες.
7. Ο Ναός Βασιλικής του Σέρβου.
Στην Πελοπόννησο έχουν επισημανθεί με ανασκαφές τα λείψανα μεγάλων και πλουσίων βασιλικών στη θέση οικισμών της αρχαιότητος που προέρχονται από μετατροπές αρχαίων ιερών. Αυτό φανερώνει ότι παρά τις οποιεσδήποτε μεταβολές τα οικοδομήματα που επιβίωσαν σηματοδοτούν την μεταβολή της αρχικής τους λειτουργίας και την προσαρμογή τους στις νέες συνθήκες της εποχής και στις ανάγκες των κατοίκων. Οι αλλαγές αυτές σφράγισαν την όψη του τόπου. Όταν λοιπόν έσβησε η φλόγα των Ολυμπιακών αγώνων από την Ολυμπία και σταμάτησαν οι εορτές στο ιερό όρος Λύκαιο[27], του Σέρβου στην περίοπτη θέση του Αγιαντριά μετασκεύασε τον αρχαίο του ναό σε χριστιανική εκκλησία.
Σύμφωνα με τα επιφανειακά ευρήματα και κυρίως από την θέση του ψηφιδωτού, η βασιλική πρέπει να κάλυπτε το ΝΔ τμήμα του πλατώματος, με τον ίδιο προσανατολισμό του αρχαίου ιερού και η ΒΑ γωνία του, να ήταν στην ίδια θέση με την αντίστοιχη του σημερινού Ναού. Από εκεί με ανατολική πλευρά μήκους περίπου οκτώ μέτρων και βόρεια δεκαπέντε, ίσως και περισσότερο, σε σχήμα παραλληλογράμμου με ΝΔ κατεύθυνση ιχνογραφείται η κάτοψη του Ναού. Μία κρήνη στο περίστυλο αίθριο δυτικά εμπρός, κατάλοιπο του αρχαίου ιερού και ο υπόλοιπος χώρος ανατολικά στεγασμένος, κάλυπτε τις ανάγκες προσευχής των πιστών, για πολλά χρόνια ως κυρίως Ναός.
Αργότερα αφιερώθηκε στην μνήμη του Αγίου Ανδρέα και πρέπει να μετατράπηκε στο ομώνυμο Μοναστήρι. Στο θρυλικό Μοναστήρι που δεν υπάρχει σήμερα αλλά οι περιγραφές του από γενιά σε γενιά το περιέβαλαν με μυστήριο και απέδωσαν στο χώρο το θρησκευτικό δέος της Άγια-Σοφιάς. Δεν γνωρίζουμε αν κάτω από τους όγκους των χωμάτων, περικλείει κρυμμένους θησαυρούς, το βέβαιο όμως είναι ότι φυλάσσει κάτι από τα όσια και τα ιερά της φυλής και πολλά στοιχεία της ιστορίας του χωριού, κρατάει ερμητικά κλεισμένους πολλών αιώνων ιερούς αγώνες, ελπίδες και πίστη των κατοίκων.
8. Συμπέρασμα.
Σήμερα 1600 χρόνια μετά ένα κομμάτι της τέχνης και της οικονομικής ευημερίας του Σέρβου του 4ου αιώνα μ.Χ θα κοσμήσει[28] ένα από τα μεγαλύτερα Μουσεία της Χώρας μας, το Βυζαντινό Μουσείο Σπάρτης, το κομμάτι αυτό "ανήκει σε ψηφιδωτό δάπεδο και χρονολογείται στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους".
Στο εξής οι θέσεις του ν. Αρκαδίας που αποκαλύφθηκαν ψηφιδωτά δάπεδα, θα είναι: η Μεγαλόπολη, η Τεγέα, του Σέρβου, το Παλλάντιο, και το Άστρος Κυνουρίας.
Φαίνεται πως μια σημαντική αρχαιοελληνική πόλη στο νοτιοανατολικό πρανές του Παλαιόκαστρου, μας φανερώνει σιγά-σιγά, τα ιερά της, τα κάστρα της, τον πολιτισμό της και την εν γένει ιστορία των προγόνων μας.
Bιβλιογραφία-Σημειώσεις.
[1] Το αποτέλεσμα του ερύω, υπερασπίζω τι, προστατεύω και κατ’ επέκταση, οχυρό, κάστρο.
[2] Παυσανίου, Ελλάδος Περιήγησις, Έκδ, Παπύρου, Αθήναι 1975, Αρκαδικά κεφ. 25, παρ 12 και κεφ. 26 παρ.8. "Η περιοχή κατά τον 7ον π.Χ. αιώνα κατοικείτο από τους Θελπουσίους, Ηραιείς, Κυνουραιείς, Ορχομενίους. Το 371 π.Χ.τον χώρο των Ορχομενίων κατέλαβαν οι Μεγαλοπολίτες. Τα όρια λοιπόν Θελπουσίων - Ηραιέων, ήσαν το Τουθόα πεδίον, τοποθεσία κοντά στην Αετορράχη και των Ορχομενίων (Μεγαλοπολιτών) - Ηραιέων, στις πηγές του Βουφάγου ποταμού στο Κεφαλάρι της Αράχοβας. Κατά συνέπεια η όριος γραμμή πρέπει να ήταν, Αράχοβα - Διάσελο, Γκούρα ρέμα, Αετορράχη".
[3] Εκ του φρυκτός και ορώ, η εκτέλεση σημάτων με πυρσούς κατά τους αρχαίους χρόνους. Κατά την μέθοδον αυτήν ο σύνδεσμος μεταξύ δύο σταθμών επιτυγχάνετο διά πυρών, τις οποίες άναπταν σε ενδιάμεα , ψηλά σημεία του εδάφους. Οι πυρές αυτές αναλόγως του μεγέθους, του αριθμού, της διάρκειας είχαν προκαθωρισμένην σημασία. ( Ο Άρης εις την Γήν. Εκδ ΓΕΣ 1964, σ. 44 ).
[4] Αρτοζήνος, (άρτο-Ζήνος, ο Ζεύς, του Διός, τω Διί, κ.τ.λ. αλλά και Ζηνός, Ζηνί, Ζήνα κ.τ.λ. Αρτοζήνος).
[5] Παλαιότερα χρησιμοποιούντο σαν κηροπήγια στο Ναό, σήμερα φυλάσσονται στο κοινοτικό Γραφείο του χωριού.
[6] Ορλάνδος Α, Τα υλικά δομής των αρχαίων Ελλήνων. Αθήναι 1955. " Ο πωρόλιθος εχρησιμοποιείτο κυρίως κατά την αρχαϊκή εποχή για την οικοδομίαν των τε μικρών θησαυρών και των ναών , τα πανελλήνια ιερά και των μεγάλων ναών της κάτω Ιταλίας Σικελίας Ελλάδος και Μ Ασίας . . . Λατομεία υπήρχαν σε πολλά μέρη της Ελλάδος , τα σημαντικότερα είναι του Πειραιώς,της Ισθμιας και της Συκυώνος". Στην περιοχή δεν υπάρχουν ανάλογα πετρώματα λευκού μαρμάρου η πωρολίθου , πρέπει να τα έχουν μεταφέρει από πολύ μακριά , το μάρμαρο ενδεχομένως από Πεντέλη και τον πωρόλιθο από Συκυώνα. Ανάλογα υλικά είχαν ανεβρεθεί , μετά από ανασκαφικές εργασίες και στους χώρους των αρχαίων πόλεων Γόρτυνας, Ολυμπίας, Λυκοσούρας, Αλιφήρας κ τ λ .
[7] Πολυτιμότερο στοιχείο "κλειδί" για την αποκρυπτογράφιση της ιστορίας του χωριού δεν υπάρχει. Όλα εμπεριέχονται στο ψηφιδωτό. Συγχαρητήρια στο Νικόλαο Μαραγκό πού είχε την ευαισθησία να παραδώσει τον ανεκτίμητο για το χωριό θησαυρό στην Αρχαιολογική Υπηρεσία Σπάρτης, την οποία ευχαριστούμε για τα στοιχεία που μας έδωσε σχετικά με την ταυτότητα του ευρήματος
[8] Επιστολή με αρ. Πρωτ.:1873 / 30 - 7 - 2004, 5η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Σπάρτης, Αγησιλάου 59 , Σπάρτη.
[9] Η φωτογραφία του ευρήματος που απεστάλη με αρ. Πρωτ.:7624 / 31 - 12 - 2004, 5η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Σπάρτης, Αγησιλάου 59 , Σπάρτη.
[10] Συμβατικά οι δύο πρώτοι αιώνες της ιστορίας του μεγάλου οικουμενικού κράτους που αναμόρφωσε ο Μέγας Κωνσταντίνος, μέχρι την άνοδο του Ιουστινιανού στο θρόνο στα 527 ονομάζονται παλαιοχριστιανική περίοδος.
[11] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών ΑΕ, τομ. Ζ΄, σ. 363.
[12] Νότια του χωριού στον μακρινό ορίζοντα, σε ευθεία απόσταση 23 χιλιομέτρων, προβάλλει το όρος Λύκαιο (υψ. 1421 μέτρα) που κατά τους Αρκάδες ήταν το αρχαιότερο θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο του κόσμου καθ’ όσον στην ιερή του κορυφή λέγεται ότι εγεννήθη ο Δίας.
Παυσανίου, Ελλάδος Περιήγησις,εκδ. Παπύρου, Αθήναι 1975, Αρκαδικά, Κεφ. 38 παρ.2
[13] Του αυτού, Κεφ. 36, παρ. 2. "ανατολικά του Αρτοζήνου σε απόσταση 10 χιλμ. ευρίσκεται το Θαυμάσιον όρος (υψ. 1585), που όπως λέγεται η Ρέα αφού γέννησε τον Δία στο Λύκαιο, σκηνοθέτησε τον τοκετό της προκειμένου να εξαπατήσει τον Κρόνο δίνοντας του να καταπιεί ένα σπαργανωμένο λιθάρι ".
[14] Του αυτού, Κεφ.41, παρ. 7. "νοτιοδυτικά του χωριού και σε απόσταση 27 χιλμ. φαίνεται το όρος Κωτίλιον, στην κορυφή του οποίου υπήρχε ο ναός της Αφροδίτης ,εν Κωτίλω. Χαμηλότερα ανατολικά είναι η τοποθεσία Βάσσες όπου υπάρχει ο ναός του Επικουρίου Απόλλωνος. Το Κωτίλιον έχει το ίδιο υψόμετρο με την Φραντζέτα 1241 μέτρα".
[15] Π. Ασημακοπούλου - Ατζακά, Σύνταγμα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών Δαπέδων της Ελλάδος, ΙΙ Πελοπόννησος - Στερεά Ελλάδα, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 1987. σ. 22
[16] Π. Ασημακοπούλου - Ατζακά, Σύνταγμα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών Δαπέδων της Ελλάδος, ΙΙ Πελοπόννησος - Στερεά Ελλάδα, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 1987. σ.70.
[17] Π. Ασημακοπούλου - Ατζακά, Σύνταγμα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών Δαπέδων της Ελλάδος, ΙΙ Πελοπόννησος - Στερεά Ελλάδα, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 1987. σ.71
[18] Π. Ασημακοπούλου - Ατζακά, Σύνταγμα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών Δαπέδων της Ελλάδος, ΙΙ Πελοπόννησος - Στερεά Ελλάδα, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 1987. σ.74
[19] Π. Ασημακοπούλου - Ατζακά, Σύνταγμα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών Δαπέδων της Ελλάδος, ΙΙ Πελοπόννησος - Στερεά Ελλάδα, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 1987. σ.75
[20] Π. Ασημακοπούλου - Ατζακά, Σύνταγμα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών Δαπέδων της Ελλάδος, ΙΙ Πελοπόννησος - Στερεά Ελλάδα, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 1987. σ,76
[21] Πολυτιμότερο στοιχείο "κλειδί" για την αποκρυπτογράφιση της ιστορίας του χωριού δεν υπάρχει. Όλα εμπεριέχονται στο ψηφιδωτό. Συγχαρητήρια στο Νικόλαο Μαραγκό πού είχε την ευαισθησία να παραδώσει τον ανεκτίμητο για το χωριό θησαυρό στην Αρχαιολογική Υπηρεσία Σπάρτης, την οποία ευχαριστούμε για τα στοιχεία που μας έδωσε σχετικά με την ταυτότητα του ευρήματος
[22] Π. Ασημακοπούλου - Ατζακά, Σύνταγμα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών Δαπέδων της Ελλάδος, ΙΙ Πελοπόννησος - Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1987. σ . 45.
[23] Π. Ασημακοπούλου - Ατζακά, Σύνταγμα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών Δαπέδων της Ελλάδος, ΙΙ Πελοπόννησος - Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1987. σ . 8 ( Α. Κ. Ορλάνδου, Παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία Τεγέας - Νυκλίου, ΑΒΜΕ 12.1973 ).
[24] Π. Ασημακοπούλου - Ατζακά, Σύνταγμα των Παλαιοχριστιανικών Ψηφιδωτών Δαπέδων της Ελλάδος, ΙΙ Πελοπόννησος - Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 7. " Με τη λέξη εργαστήριο νοούνται ομάδες - συνεργεία ψηφωτών, με επικεφαλής εργοδότη και πολλούς εργαζόμενους. Πρέπει επίσης στο δυναμικό των συνεργείων αυτών να υπήρχε και ένας ζωγράφος που εκτελούσε το σχέδιο. Τα εργαστήρια θα δούλευαν με παραγγελίες, όχι μόνο στη πόλη διαμονής τους αλλά και σε γειτονικές περιοχές".
[25] Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, εκδ. Παπύρου, Αθ. 1975, Κεφ. XXVII, Παρ. 1-17.
[26] Χρησμός του μαντείου των Δελφών που εδόθη στον απεσταλμένο του αυτοκράτορα Ιουλιανου (361-363 μ.Χ.) όταν αποπειράθηκε να ανορθώσει το αρχαίο θρήσκευμα.
Κ. Παπαρηγοπούλου, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ 3ος σ.541.
[27] Νότια του χωριού στον μακρινό ορίζοντα, σε ευθεία απόσταση 23 χιλιομέτρων, προβάλλει το όρος Λύκαιο (υψ. 1421 μέτρα) που κατά τους Αρκάδες ήταν το αρχαιότερο θρησκευτικό και πνευματικό κέντρο του κόσμου καθ’ όσον στην ιερή του κορυφή λέγεται ότι εγεννήθη ο Δίας.
Παυσανίου, Ελλάδος Περιήγησις,εκδ. Παπύρου, Αθήναι 1975, Αρκαδικά, Κεφ. 38 παρ.2
[28] Λόγω εργασιών ανακαινίσεως, δεν έχει τοποθετηθεί ακόμη στο Μουσείο.
