.Αθανασίου Π. Στρίκου, εκπαιδευτικού, ταξιάρχου Ελ. Αστ. ε.α. 

      Ζεὺς δ’ αὐτὸς νέμει ὄλβον Ὀλύμπιος ἀνθρώποισιν,

      ἐσθλοῖς ἠδὲ κακοῖσιν, ὅπως ἐθέλησιν ἑκάστῳ.

     (Οδύσσεια Ζ, στιχ, 188, 189)

      (Την ευτυχία στους ανθρώπους μοιράζει ο ίδιος ο Ολύμπιος Ζευς

      και στους καλούς και στους κακούς, όπως θέλει στον καθέναν).

Τα είπαμε πάλι με τον φίλο.

Ο Όμηρος είναι κρύσταλλο. Τίποτα απ’ ό,τι λέει δεν ενοχλεί. Καίτοι έχει μάχες, σκοτωμούς… εν τούτοις έχει μεγαλοπρέπεια. Πουθενά δεν υπάρχουν κλαψουρίσματα και γι’ αυτό ξεχώρισε. Κι εγώ τώρα απλώς λέω τί μου αρέσει, τί προτιμώ. Δεν μπορούν για παράδειγμα τα λόγια του Πριάμου ή του Νέστορα οι διδαχές, τα λόγια του Οδυσσέα, του Διομήδη, ακόμα και του Αχιλλέα να συγκριθούν με τα λόγια των ηρώων της τραγωδίας. Αφήνω εκείνα που λένε οι Θεοί, και όπου οι θεοί μιλούν ο λόγος αποκτά άλλη βαρύτητα, επισημότητα, με πρώτον φυσικά τον Δία.

Βεβαίως έχουν και οι τραγωδίες μεγάλα πράγματα. Μεγάλες ιδέες και κανείς δεν μπορεί να το αμφισβητήσει. Ο μύθος όμως στην τραγωδία κρύβει υπερβολές. Και τούτο μόνο αρκεί κι ας μην επεκταθούμε.

Έτσι αν με ρωτούσαν τι προτιμώ να διαβάζω για ανάταση, ηρεμία, διδαχή, θα προτιμούσα τον Όμηρο πρώτα και μετά Ηρόδοτο, Ξενοφώντα, Πλούταρχο. Αυτούς κι ύστερα την τραγωδία.

Η τραγωδία

Και από την τραγωδία τα κομμάτια του χορού, που είναι όλα κορυφαία. Τα κομμάτια του χορού θα με ταράξουν. Και όλη η τραγωδία μου φαίνεται πως είναι ο χορός, κι αν έλειπε θα ήταν λειψή. Ύστερα με το χορό συμβαίνουν πολλά περίεργα πράγματα. Και πρώτα πρώτα η αλλαγή της διαλέκτου. Στα χορικά ο ποιητής γυρίζει τη γλώσσα στα δωρικά. Γιατί άραγε; Σ’ αυτά θέλω να απαντήσουν οι φιλόλογοι. Και το κυριότερο για μένα: Αν διαβάσουμε την τραγωδία χωρίς τα χορικά, η υπόθεση του έργου μένει ανέπαφη, αλώβητη. Η ιστορία δηλαδή δεν επηρεάζεται. Ο χορός λοιπόν, φαίνεται να είναι περιττός. Και όμως αν λείψει, η τραγωδία πάσχει.

Πάντα μ’ άρεσε να επιμένω και να προσπαθώ να εμβαθύνω στα χορικά όσο μπορώ. Και φυσικά αυτά είναι απόψεις και προτιμήσεις καθενός. Κι ούτε θέλω να υποβαθμίσω τα υπόλοιπα και την τραγωδία συνολικά. Γιατί όμως ενθουσιάζομαι με τα χορικά δεν ξέρω. Ίσως γιατί ο τραγικός χορός είναι “η παγκόσμια φωνή” όπως λέει ο Οράτιος, ή κατά τον Αγγ. Τερζάκην “η πλατειά φωνή του πελάγου, που την ακούμε σε διάλογον ασταμάτητον με την ερημική φωνή του ποντοπόρου ήρωα” (του ανθρώπου). Κι αν πάρουμε ένα αρχαίο δράμα από τα τέλεια και του βγάλουμε το χορό και το παίξουμε, θα διαπιστώσουμε όπως ο ίδιος ο Τερζάκης λέει, ότι τα πρόσωπα αποκτούν ένα υλικό βάρος ασήκωτο που παραμορφώνει το έργο όλο.

Ο Όμηρος

Τί λαμπρό έργο όμως έχει ο Όμηρος! Πουθενά δεν κρίνει, δεν κατακρίνει, δεν σχολιάζει, δεν έχει πολυλογίες, κουτσομπολιά, περιττά, αλλότρια. Ούτε απ’ τους Θεούς, ούτε από τους ήρωες, ούτε απ’ τους ανθρώπους. Την Ελένη για παράδειγμα ή την Κλυταιμνήστρα δεν τις βρίζει πουθενά. Την Ελένη την δέχτηκαν στην Τροία και ο Πρίαμος και η Εκάβη κι ο Έκτορας και η Ανδρομάχη. Την δέχτηκε και μετά ο Μενέλαος και κανένας δεν τον είπε κερατά. Και γενικά στον Όμηρο τα πάντα είναι δικαιολογημένα. Ηθικό-ανήθικο δεν υπάρχει. Πιο “όρθια ηθική” απ’ την Ομηρική δεν συνάντησα. Και εσύ ο αναγνώστης δεν μισείς κανέναν. Δεν αφήνει κατάλοιπα ο Όμηρος και όλα είναι μέσα στη ζωή. Πατάει γερά και δεν αεροβατεί.

Μπορεί βεβαίως ο αναγνώστης να προτιμά κάποιον ήρωα περισσότερο από κάποιον άλλον, αλλά δεν μισεί κανέναν. Τίποτα δεν στέκεται μόνο του ούτε ηθική ούτε ανηθικότητα. Εξ άλλου δεν υπάρχει το ένα χωρίς το άλλο, η ανδρεία χωρίς τη δειλία. Και γενικά δεν θα υπήρχε τίποτα αν δεν υπήρχαν όλα τ’ άλλα.

“Οὐδὲν ἀφ’ ἑαυτοῦ”.

Κι αυτό είναι καταλυτικό. Γι’ αυτό δεν μπορούμε να κρίνουμε κανέναν και τίποτα.

“Μὴ κρίνετε ἵνα μὴ κριθῆτε”.

Είναι όμορφο γιατί υπάρχει το άσχημο. Το καλό και το κακό. Και τα δύο τάφτιαξε ο άνθρωπος, που έχει την τάση να ρίχνει ευθύνες και τα κακά στους άλλους βγάζοντας τον εαυτό του απ’ έξω.

Λες και κινηματογραφεί τη ζωή ο Όμηρος χωρίς λόγια. “Νάτην, αυτή είναι η ζωή” μας λέει. Κι αν τη ζωή την κινηματογραφούσαμε δίχως λόγια θα την βλέπαμε αντικειμενικά.

Επίσης πουθενά στον Όμηρο κηρύγματα του τύπου “πρέπει να συμπεριφέρεσαι έτσι”. “πρέπει”,”πρέπει”,”πρέπει”. Τί θα ειπεί “πρέπει”; Έτσι αυτή η λέξη μ’ αυτό το νόημα δεν υπάρχει στον Όμηρο. Διότι η ζωή κι ο κόσμος είναι όλα μαζί ανακατεμένα. Οι ομιλίες όλων δεν έχουν στυλ διδακτικό. Και όλα με παραδείγματα πάντα ζωντανά. Με παρομοιώσεις και λόγια καθαρά, πειστικά.

Ας πάρουμε το λόγο του Οδυσσέα και της Ναυσικάς όταν συναντιώνται. Λιτός, προσγειωμένος, ρεαλιστικός, περιεκτικός. Του Οδυσσέα δίχως νουθεσίες, υποδειξεις, συμβουλές. Και ο Οδυσσέας είναι ο τέλειος άντρας. Κι άλλος να έχει πάθει τόσα κανένας. Και η Ναυσικά ένα κοριτσάκι 14, 15, 16 το πολύ χρονών.

Αφήστε πια τις μικρές κουβεντούλες, τις μικρές ενέργειες και τί μεγάλα συναισθήματα κρύβουν.

“Δόσις ὀλίγη τε φίλη τε”

λέει η Ναυσικά μεταξύ των άλλων. Δηλαδή το δώρο λίγο και αγαπητό. Και ολόκληρος ο στίχος: “Διός εἰσὶν ἅπαντες ξεῖνοι τε πτωχοί τε, δόσις δ’ ὀλίγη τε φίλη τε” (Απ’ τον Δία είναι άπαντες, ξένοι και φτωχοί, το δώρο μικρό και αγαπητό).

Και σκέφτομαι πως η φιλοσοφία από μόνη της δεν λέει τίποτα, δεν αξίζει. Φιλοσοφία πραγματική κάνει ένας απλός άνθρωπος στο καφενείο, όταν πετάει την κατάλληλη στιγμή μια κουβέντα αναστενάζοντας, που αξίζει μιλιούνια. Και μόνον γι’ αυτή την κουβέντα λες “χαλάλι”.

Κι εδώ στο διάλογο της Ναυσικάς με τον Οδυσσέα έχουμε πολλές μικρές φράσεις με μεγάλο περιεχόμενο. Να: η φράση που είπαμε ήδη, “δόσις ολίγη τε φίλη τε” της Ναυσικάς πόσο μικρή σε έκταση αλλά πόσο μεγάλη σε νόημα! Και σκέφτομαι: Πού είναι οι μεγάλοι καθηγητάδες, οι κολοσσοί, να σταματήσουν σε κάτι τέτοια; Στη φράση του Ηροδότου :

“Ἦν δε λόγος οὐδείς τοῦ ἀπολλυμένου”.

Για τους σκοτωμένους Πέρσες στις Θερμοπύλες γραμμένη. Ούτε μια κουβέντα γι’ αυτούς. Από πού ξεκίνησαν, αν ήξεραν πού πηγαίνουν και γιατί, πού πέφτει η Ελλάδα, αν ήθελαν να πάνε, αν είχαν οικογένειες, παιδιά, γονείς, γυναίκες … λόγος ουδείς.

Ή στο “φαεινότατον ἔρεβος” του Σοφοκλή, τα “σεμνά ὄργια” του Πλουτάρχου, το “δακρυόεν γελάσασα” του Ομήρου και τόσα άλλα.

Καθηγητάδες και φοιτητές

Να ειπούνε στους φοιτητάς: Ξεκινάμε και κατεβάστε ό,τι επιστήμονες θέλετε. Παλέψτε. Όχι παπαγαλίες και τέτοια. Πως χωρίζεται π.χ. η ιστορία του Ηροδότου από τα ονόματα των εννέα μουσών. Για να ξεχωρίσουν έτσι οι επιστήμονες από τους παπαγάλους. Από το πώς θα αντικρύσουν το “ἦν δε λόγος οὐδεὶς τοῦ ἀπολλυμένου” (Με τη φράση είχαμε ασχοληθεί στο παρελθόν.) Από το “μηδένα πρὸ τοῦ τέλους μακάριζε” που επίσης μας είχε απασχολήσει.

Και όχι πολλά. Να μην γράψουν πολλά οι φοιτηταί.

“Οὒκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ ἀλλὰ ἐν τῷ εὖ τὸ πολύ”.

(Τι φοβερό αυτό το στριφογύρισμα του λόγου! Τι λέξη κι αυτό το “εὖ”, στο οποίο θα επανέλθουμε).

Όχι μπαίνουμε στο πανεπιστήμιο με παπαγαλία, βγαίνουμε όλοι με παπαγαλία (κι ομαδικές αντιγραφές εργασιών) και είμαστε επιστήμονες. Και τι έγινε ο κύριος; Δικηγόρος, γιατρός, μηχανικός, καθηγητής, δάσκαλος. Και επί της ουσίας δεν είναι τίποτα.

Ξεστρατίσαμε όμως. Παρασυρθήκαμε και φύγαμε πολύ. Ας γυρίσουμε λοιπόν στον Οδυσσέα και τη Ναυσικά όταν πρωτοσυναντώνται τυχαία.

                                                                                                     Β’

Πρώτα μιλάει ο Οδυσσέας. Αρχικώς σκέφτεται να γονατίσει και να πιάσει τα πόδια της Ναυσικάς να τη θερμοπαρακαλέσει. Ύστερα όμως πως θα είναι καλλίτερα να την παρακαλέσει με μειλίχια λόγια. Αν της έπιανε τα γόνατα μπορεί να χολαίνονταν η κόρη, σκέφτηκε.

Της λέει φοβερά λόγια. Σπλαχνίσου με βασίλισσα θνητή ή αθάνατη είσαι. Την αποκαλεί θεά που μοιάζει με την Αρτέμιδα. Τρισμάκαρες, της λέει, οι γονείς σου. Και ο πατέρας σου και η μάνα σου και τ’ αδέρφια σου. Τρισμάκαρες. Εκείνος όμως που θα σε πάρει (νυμφευτεί) “μακάρτατος” (= πιο μακάριος απ’ όλους, ο πιο ευτυχισμένος). Την παρομοιάζει ο Οδυσσέας τη Ναυσικά με νεαρό βλαστάρι (νέον ἔρνος), που είδε μια φορά στη Δήλο. Κι άλλα πολλά της λέει ώστε αντί να γονατίσει στην πραγματικότητα, τη γονάτισε με τα λόγια του. Και σκέφτομαι : Αλήθεια ποια γυναίκα θ’ ακούσει τέτοια λόγια και δεν θα λιγωθεί! Δεν θα μουδιάσει όλο το κορμί της! (Δεν παίζεται η γλώσσα του Ομήρου και για να ειπεί κανείς ότι τη μελέτησε θέλει νάχει είκοσι (20) ζωές.

Και τι δεν της λέει ο Οδυσσέας! “Χθες ξέφυγα μετά είκοσι μέρες τον οινώδη πόντο (οἴνοπα πόντον). “Ἄνασσα ἐλέαιρε” (βασίλισσα βοήθησέ με, ελέησέ με). Δώσε μου, αν έχεις ένα ράκος να τυλιχτώ, να βάλω από ‘δω κι από ‘κει να καλύψω τη γύμνια μου (ῥάκος ἀμφιβαλέσθαι). Και σε σένα οι θεοί να δώσουν ό,τι στο νου σου μελετάς (ό,τι αγαπάς έλεγαν παλιά). Στο σπίτι σου ομοφροσύνη με τον άντρα σου, γιατί δεν έχει πιο σπουδαίο από το να ομοφρονούν ο άντρας με τη γυναίκα …” Δέστε τί της εύχεται. Της λέει ακόμα πόσα κακά του έφερε η ζωή και τι του μέλλεται να πάθει ακόμα. Γιατί δεν νομίζω πως θα πάψουν οι θεοί να τελούν πάνω μου και άλλα κακά από ‘δω και μπρος (ἀλλὰ ἔτι πολλὰ θεοὶ τελέουσι πάροιθεν).

Από ‘δω και κάτω το λόγο παίρνει η Ναυσικά και λέει: “Άκου, ξένε. Επειδή ούτε κακός ούτε άφρονας άντρας μοιάζεις (ἐπεὶ οὔτε κακῷ οὔτ’ ἄφρονι φωτὶ ἔοικας), την ευτυχία στους ανθρώπους τη μοιράζει ο ίδιος ο Ολύμπιος Ζευς

(Ζεὺς δ’ αὐτός νέμει ὄλβον ἀνθρώποισιν).

Και τη μοιράζει, τη δίνει και στους καλούς και στους κακούς, όπως θέλει στον καθένα χωρίς να κάνει καμμία διάκριση μεταξύ καλών και κακών (ἐσθλοῖς ἠδὲ κακοῖσιν, ὅπως ἐθέλησιν ἑκάστῳ). Εσένα λοιπόν αυτά σου τύχανε. Αυτά σούδωσε, αυτά πήρες κι ένα χρέος έχεις να υπομένεις (σοὶ τάδ’ ἔδωκε, σὲ δὲ χρὴ τετλάμεν ἔμπης).”

[Αλλού ο Όμηρος θα ειπεί (α 32-35) πωπω. Οι άνθρωποι λένε ότι τα κακά είναι απ’ τους θεούς (Ὦ πόποι, θεοὺς βροτοὶ αἰτιόωνται), ενώ απ’ τις δικές τους ατασθαλίες έχουν πόνους (οἱ δὲ καὶ αὐτοὶ ἀτασθαλίησιν ὑπὲρ μόρον ἄλγε ἔχουσιν].

«Ζεὺς δ’ αὐτὸς νέμει ὄλβον»

Την ευτυχία λοιπόν τη μοιράζει ο ίδιος ο Δίας και την δίδει και στους καλούς και στους κακούς, όπως θέλει (ἐσθλοῖς ἠδὲ κακοῖσιν). Και αλλού πάλι (ω525 επομ.) ο Όμηρος θα ειπεί:

Έτσι

το θέλουν οι θεοί για τους ταλαίπωρους ανθρώπους, να ζούνε πάντα με τις λύπες.

Και μόνον οι θεοί δεν έχουν καημούς. Δύο πυθάρια με δώρα έχει στο δώμα του ο Δίας. Στο ένα είναι οι συμφορές και στο άλλο τα καλά. Σ’ όποιον λοιπόν δώσει ο Ζευς τα δώρα αυτά ανακατεμένα, άλλοτε απαντιέται από τη συμφορά και άλλοτε απ’ το καλό. Σ’ όποιον όμως δώσει τα κακά τον κάνει δυστυχισμένον. Η μαύρη συμφορά τον παρακολουθεί σ’ όλη τη γη και παραδέρνει εδώ κι εκεί ατίμητος απ’ τους θεούς κι απ’ τους ανθρώπους. Κι αλλού (γ΄208)ο Τηλέμαχος λέει ότι οι θεοί δεν του έδωσαν (έκλωσαν γι’ αυτόν) τέτοια ευτυχία (οὔ μοι ἐπέκλωσαν θεοὶ τοιοῦτον ὄλβον). Επικλώθω το ρήμα που σημαίνει δίδω και αναφέρεται στις Μοίρες (Κλωθώ) που έκλωθαν για τους ανθρώπους το νήμα της ζωής. Στις Μοίρες και στις θεϊκές δυνάμεις που επιδρούν στην τύχη των ανθρώπων. Λεξάρες που εμείς τις πετάξαμε δίχως να τις εξαργυρώσουμε (ἐπέκλωσαν ὄλβον θεοί).

Ο Δίας λοιπόν τα δώρα τα δίδει ανακατεμένα, καλά και κακά, στην καλλίτερη περίπτωση ή μόνο τα κακά. Μόνο καλά δεν δίδει σε κανέναν κι αυτό έχει σημασία. Όσο ευτυχισμένος κάποιος, δεν γίνεται θάχει και τραγικές στιγμές. Η μόνη ιδιοκτησία μας είναι η τραγωδία μας των ανθρώπων, η μοίρα μας.

Είναι τόσο δυνατοί οι δύο στίχοι, που προτάξαμε. Ας τους επαναλάβουμε:

”Ζεὺς δ’ αὐτὸς νέμει ὄλβον Ὀλύμπιος ἀνθρώποισιν

ἐσθλοῖς ἠδὲ κακοῖσιν, ὅπως ἐθέλησιν ἑκάστῳ ”

Δηλαδή την ευτυχία στους ανθρώπους τη μοιράζει ο ίδιος ο Ολύμπιος Ζευς. Και τη μοιράζει και στους καλούς και στους κακούς όπως θέλει στον καθένα). Και ας τους δούμε λέξη λέξη. Άλλωστε οι λέξεις είναι βίδες, αγκωνάρια και μία να φύγει έπεσε όλο το οικοδόμημα. Ας τις δούμε λοιπόν αφού επαναλάβω ότι η Ναυσικά είναι ένα κοριτσάκι 15 περίπου χρονών.

“Ζεὺς δ’ αὐτὸς νέμει ὄλβον” (Ο ίδιος ο Ζευς μοιράζει την ευτυχία). Μία λέξη το “αυτός” που κανείς δεν προσέχει. Δηλαδή αυτός ο ίδιος, ο ανώτατος θεός, η μεγαλύτερη δύναμη που κυβερνάει τον κόσμο. Όχι άλλος ούτε κάτι άλλο. Και εδώ κρύβεται όλο το νόημα. Η δύναμη της μοίρας, ο Θεός μοιράζει (νέμει) τον όλβον στους ανθρώπους.

Τί ρήμα πήγε και βρήκε! Το νέμω που σημαίνει μοιράζω, διανέμω, απονέμω τιμή, σεβασμό, δίδω δικαίωμα εκλογής, επιβάλω ποινή, κατοικώ, περνώ το χρόνο, διοικώ, κυβερνώ, βόσκω, περιποιούμαι κ.α. Και εδώ σημαίνει μοιράζω.

Και με προθέσεις μπροστά (απονέμω, διανέμω, κατανέμω, προνέμω, ανανέμω) η δύναμή του πολλαπλασιάζεται. Και λέξεις χίλιες με πρώτο ή δεύτερο συνθετικό το νέμω, χίλιες και δύο χιλιάδες.

Και τί μοιράζει ο ίδιος ο Δίας, αυτός και όχι άλλος; Τον όλβον. Τόσο μεγάλη λέξη! Και όλβος σημαίνει κάθε τι καλό. Όπως την ευτυχία, την ευμάρεια, τη μακαριότητα, την ευδαιμονία, την ευλογία, τον πλούτον, την υγεία όλα γενικά όσα φέρνουν ευτυχία. Και είναι ο όλβος κάτι πέρα από την εξωτερική ευημερία.

Την ευτυχία λοιπόν, δηλ. τα καλά στους ανθρώπους τα μοιράζει ο ίδιος ο Ζευς. Εντύπωση προκαλεί που δεν κάνει λόγο για το ποιος μοιράζει τα κακά. Πιστεύω ότι δεν μιλάει για τα κακά διότι αυτά στη ζωή είναι δεδομένα. Οι δυστυχίες, οι τραγωδίες δεδομένα. Τα καλά λοιπόν μοιράζει στους ανθρώπους και οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από καλά. Ούτε λέει αυτό που είπε αργότερα ο χριστιανισμός πως αν είσαι καλός θα απολαύσεις καλά. Και τα μοιράζει τα καλά και στους καλούς και στους κακούς. Δεν έχει αν είσαι καλός θ’ απολαύσεις καλά, αλλά και στους καλούς και στους κακούς. “Ο θεός αγαπά τον κλέφτη αγαπά και το νοικοκύρη”, λέει ο λαός. Τα κακά λοιπόν δεδομένα στη ζωή, το να σούρθουν όμως τα καλά είναι λαχείο. Φοβερά πράγματα, προσεγμένες λέξεις όσο δεν γίνεται άλλο.

Κι όλ’ αυτά η Ναυσικά. Ένα μικρό κορίτσι δίδει τέτοιο μάθημα στον Οδυσσέα! Σ’ αυτόν που έχει περάσει τα πάνδεινα και γνωρίζει τη ζωή όσο κανείς. Κι είναι σα να του λέει: Σταμάτα μάγκα να κλαψουρίζεις. Αυτά σού ’δωσε ο Θεός κι έχεις χρέος να υπομένεις. Τα λόγια της είναι τόσο απλά σα να αποστρέφονται κάθε δραματοποίηση.

Και το ερώτημα: γιατί η Ναυσικά, ένα μικρό κορίτσι, λέει τόσο σπουδαία; Αυτά τα τόσο μεγάλα και σοφά λόγια ο ποιητής δεν τα βάζει στο στόμα του Πριάμου ή του Νέστορα ή μιας γυναίκας μεγάλης ηλικίας αλλά στο στόμα ενός άπραγου κοριτσιού; Γιατί άραγε; Κι όσο σκέφτομαι το “γιατί” σκάζω. Παρά ταύτα θα προσπαθήσω να δώσω απάντηση σ’ αυτό το “γιατί”. Που πιστεύω είναι σημαντικό.

Τα λέει αυτά τα συνταρακτικά η Ναυσικά γιατί είναι γυναίκα.

Δηλαδή πρακτικό μυαλό.

Και οι γυναίκες είναι ρεαλίστριες, πατούν στη γη.

Η γυναίκα αντιπροσωπεύει τη δύναμη της φύσης, το θεό τον ίδιο. Τη δύναμη της ζωής, της δημιουργίας.

Κι είναι πρακτικές και ρεαλίστριες από το ρόλο που καλούνται να παίξουν στη ζωή από τη φύση τους. Δηλαδή         να διαιωνίσουν τη ζωή.

Άλλη εξήγηση δεν βρίσκω στο γιατί αυτά τα μεγάλα λόγια τα λέει η Ναυσικά ένα μικρό κορίτσι.

Λόγια που δείχνουν τρομακτική και θηριώδη θέληση για ζωή αφήνοντας σ’ όποιον τα ακούει ίχνος ανεξίτηλο.

                                                                              Γ’

Η ζωή από μόνη της είναι αγώνισμα.

Τραγωδία σκέτη. Από τη στιγμή που γενιέται ο άνθρωπος ως την ώρα που πεθαίνει. Κι αυτό το διαπίστωσαν οι αρχαίοι Έλληνες. Και οι χαρισματικοί εκείνοι άνθρωποι αυτή την τραγωδία την έκαναν τέχνη, κάλλος. Έτσι πορεύτηκαν και έτσι λυτρώθηκαν. Άλλος τρόπος να σωθεί κανείς δεν υπάρχει. Την τραγωδία της ζωής την έκαναν τέχνη μέσω του Λόγου, του Θεού. Γιατί αυτός είν’ ο Θεός

(Καὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος).

Κι όταν λέμε λόγος εννοούμε τα πάντα. (Αριθμούς, μετρήσεις, κρίσεις, μεθόδους, αριθμητικές πράξεις, φιλοσοφία, λογική, ψυχολογία, μεταφυσική, μυστικισμός, πολιτεύματα, δημοκρατία, βασιλεία, δικτατορία, ποίηση, μουσική, τέχνη …) Κάθε δημιούργημα του ανθρώπου, κάθε πράξη που τρέφεται από το Νου, μέσω του Λόγου είναι Λόγος. Ακόμα και η σιωπή. (Ἡ σιωπὴ λόγος ἐστί, έλεγε ο Πυθαγόρας).

Ο πόνος, ο φόβος, οι δυσκολίες, οι αγωνίες, οι αρρώστιες, ο…, ο…, οι…, οι…. Να τα λέμε και να μην σώνονται, δεδομένα. Αυτά δεν αλλάζουν. Από δω και πέρα όμως μπορείς να δώσεις χρώμα;

Έχεις την ικανότητα εσύ ο άνθρωπος να ωραιοποιήσεις τη ζωή; Αυτή τη βρωμιά, τη σαπίλα, την παλιανθρωπιά να τη μετατρέψεις σε δημιουργία κι ευωδία;

Το φάρμακο λοιπόν, γι’ αυτό, όπως λέει ο Πλούταρχος, για τη λυπημένη και νοσούσα ψυχή, το εντόπισε ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης, οι ποιητές και οι φιλόσοφοι. (Τὰς σωματικὰς ἀσθενείας τὰς θεραπεύουν οἱ ἰατροί· τὰς ψυχικάς οἱ φιλόσοφοι) . Και το φάρμακο αυτό – με την ευρεία έννοια – δεν είναι άλλο από τον Λόγο. “Κράτιστον δὴ πρὸς ἀλυπίαν φάρμακον ὁ λόγος καὶ ἡ διὰ τούτου παρασκευὴ πρὸς πάσας τοῦ βίου τὰς μεταβολάς” : ο Λόγος λοιπόν με την ευρεία του πάντοτε έννοια. Ως λογική, ποίηση, τέχνη, κρίσεις, μαθηματικά, πολιτεύματα κι όλα τ’ άλλα που είπαμε.

Και ο γραπτός λόγος κυρίως, αλλά και τα άλλα (μουσική, ζωγραφική, γλυπτική, τέχνες) έχει την ικανότητα να παγιδεύει αυτές τις ομορφιές. Και ο προφορικός βέβαια καλός, αλλά αυτός είναι “ἔπεα πτερόεντα”. Όσα κακά κι αν έχει η ζωή - κι έχει μόνο κακά - κι όσα άλλα κρυμμένα καραδοκούν, ο νους του ανθρώπου ή μερικών τουλάχιστον ανθρώπων, έχει τη μαγική δύναμη να τα μεταλλάσει, να τα μεταμορφώνει. Να τα κάνει τέχνη κι ομορφιά.

Μπορείς λοιπόν να μετατρέψεις τον πόνο, το φόβο, την αγωνία; Να δημιουργήσεις έναν άλλο κόσμο; Ψεύτικον μεν μαγικόν δε; Ικανό πάντως να σε ανεβάσει, να σε σώσει εσένα και τους άλλους. Όπως τα μαγικά κόλπα. Η καλλίτερα ας δώσω ένα παράδειγμα απ’ τη φύση.

Η φύση είναι μία τραγωδία. Τραγωδία και πόλεμος παντού. “Πόλεμος πάντων πατήρ”. Είναι συνεχής και ανηλεής πόλεμος. Το πουλί τρώει το έντομο. Το γεράκι τρώει το πουλί. Το τσακάλι κυνηγάει το λαγό. Το μεγάλο ψάρι το μικρό. Ο δυνατός τον αδύνατον και γενικά αυτό συμβαίνει στη φύση στην οποία, όπως είπαμε επικρατεί ένας αδυσώπητος πόλεμος.

Όμως κάνει και λουλούδια, έχει και ευωδιές, χρώματα στον ουρανό. Γιατί λοιπόν κι εγώ ο άνθρωπος να μην παραδειγματιστώ; Να μην δημιουργήσω και να λυτρωθώ; “Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο” λέει ο Ντοστογιέφσκι.

Μία λοιπόν η λύση (Αν υπάρχει λύση). Να μπορέσουμε να μετατρέψουμε το κακό σε καλό. Μπορεί με το “καλημέρα” σου, τον τρόπο σου, τη στάση σου, το γέλιο σου, τα έργα σου να μετατρέψεις το κακό σε καλό; Αν μπορείς είσαι σπουδαίος άνθρωπος, γενναίος.

Και σ’ αυτό ο πρώτος διδάξας είναι ο Χριστός.

Γι’ αυτό έκανε τον κόσμο άνω κάτω. Κι εδώ είναι που συναντάται με τους ΄Ελληνες κι έχουμε εκείνο που λέμε “ελληνοχριστιανικός πολιτισμός”. Κι ας λένε πολλοί ότι τα δύο είναι “εναντίως άσπονδα”. Τον άλλαξε ο Χριστός τον κόσμο; Όχι. Έδειξε όμως το δρόμο. Πούθε πάει ο δρόμος για τη σωτηρία.

Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να μετατρέψουμε το κακό σε καλό και είπαμε πώς επιτυγχάνεται. Ακόμη και με μία “καλημέρα”. Με μία ματιά, ένα χαμόγελο. Το κακό που υπερίπταται και κυριαρχεί να το προσγειώσουμε. Και το προσγειώνει ο καλός λόγος. Τουλάχιστον ας προσπαθήσουμε, μπορούμε. Δυστυχώς όμως δεν το κάνουμε.

Και η ζωή είναι τραγική επανάληψη. Να σκεφτεί κανείς πως πιάνεται ο άνθρωπος, μεγαλώνει στην κοιλιά της μάννας του, γεννιέται. Μετά παιδί, ώριμος, γέροντας, θάνατος. Και ξανά και ξανά. Τραγική επανάληψη που δεν πρόκειται ίσως να σταματήσει ποτέ.

Και για να κλείσουμε με τη Ναυσικά και τον καλό λόγο θα ειπώ τούτο: Λίγο πιο κάτω η Ναυσικά καλεί τις φίλες της να μην τρομάζουν και φεύγουν βλέποντας τον άνδρα, αλλά να πλησιάσουν, γιατί αυτός δεν είναι κανένας φοβερός άνθρωπος, αλλά ένας δύστυχος περιπλανώμενος που “είναι ανάγκη να τον φροντίσουμε τώρα” (νῦν χρὴ κομέειν). Γιατί από τον Δία είναι όλοι, ξένοι και φτωχοί. (Πρὸς γὰρ Διός εἰσὶν ἅπαντες ξεῖνοι τε πτωχοί τε). Τί να λέει κανείς γι’ αυτόν τον στίχον μόνον!

Για να ακολουθήσει η άλλη μεγάλη φράση του ποιητή δια στόματος της Ναυσικάς : “Δόσις δ’ ὀλίγη τε φίλη τε”, την οποία και παραπάνω μνημονεύσαμε και με την οποίαν θα κλείσουμε την αναφορά μας στη Ναυσικά. Τόσο μικρή και ταυτόχρονα τόσο μεγάλη σε νόημα, που σημαίνει: το δώρο λίγο και αγαπητό. Τελικά όλη η μεγαλοπρέπεια της ζωής κρύβεται σε κάτι μικρές κουβεντούλες, μικρές ενέργειες, τα οποία όμως κρύβουν μεγάλα συναισθήματα.

Ένα ελάχιστο μας προσφέρει κάποιος (δόσις ὀλίγη) σχεδόν τίποτα. Το προσφέρει όμως με την καρδιά του. Αυτό σημαίνει το “φίλη”. Από το ρήμα φιλέω που σημαίνει αγαπώ, θεωρώ μετά τρυφερότητος. Και χιλιάδες παράγωγα απ΄ το φιλέω με πρώτο και καλλίτερο το φίλος-η-ον, ο αγαπημένος, ο πεφιλημένος. Κι αυτή η προσφορά με την καρδιά είναι το παν. Δεν χρειάζεται νάναι πολλή μεγάλη. Αρκεί να είναι ευ. Άλλωστε “οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ ἀλλὰ ἐν τῷ εὖ τὸ πολύ”. Τί λέξη κι αυτό το εὖ! Και φοβερότερο το στριφογύρισμα του λόγου στο “οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ ἀλλ’ ἐν τῷ εὖ τὸ πολύ”. Μερικές λέξεις σε κάνουν να πετάς σαν τον αετό.

Λοιπόν “δόσις ὀλίγη τε φίλη τε”. Δώρο μικρό και αγαπητό.

Το ότι μας σκέφτηκε απλώς κάποιος κι έστειλε κάτι μικρό, αυτό από μόνο του είναι το πιο μεγάλο. Ύστερα είναι και το άλλο: Δεν αρκεί ν’ αγαπά κανείς πρέπει να το δείχνει κιόλας. Και το δείχνει με μία ασήμαντη χειρονομία και πολλή αγάπη. Διότι εκείνο που μετράει είναι αυτή η αγάπη κι όχι το ακριβό δώρο.

Αυτές οι σκηνές , αυτά τα λόγια είναι πραγματικά πολύ δυνατές. Ατελείωτες, παραμυθένιες. Που δεν εξαντλούνται ποτέ όσα και να λες. Και σε ακολουθούν, σε κυνηγούν θά ’λεγα σ’ όλη σου τη ζωή. Στο μέσον των σκηνών αυτών τοποθετείς τον εαυτό σου και πια δεν φεύγουν. Γίνονται ένα με σένα και σ’ ακολουθούν πάντα.

.

(ΧΙΜ)