Χρόνια προβληματίζομαι αν η χώρα μας πολιτισμικά ανήκει στη δυτική Ευρώπη. Γιατί από καπιταλιστικής και καταναλωτικής αντίληψης δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχουμε αντιγράψει πιστά το ευρωπαϊκό μοντέλο. Αν όμως επισκεφθεί κανείς μια ευρωπαϊκή μεγαλούπολη έστω ένα μικρό χωριό θα διαπιστώσει μεγάλη διαφορά, διαφορά συμπεριφοράς των ανθρώπων, περιβάλλοντος, λειτουργίας των κρατικών και δημοτικών υπηρεσιών, τακτοποίησης των πραγμάτων, καθαριότητας, κίνησης στους αυτοκινητόδρομους, αναμονή στις στάσεις των μέσων μεταφοράς κ.λπ.
Στα περίπου διακόσια χρόνια από την ανεξαρτησία του Ελληνικού κράτους έγιναν τρείς μεγάλες προσπάθειες, σε διαφορετικές εποχές για την οργάνωση του κράτους σε ευρωπαϊκά πρότυπα αφού αποδεδειγμένα αυτά τα πρότυπα εξασφάλιζαν δικαιώματα και ευημερία στους λαούς των ευρωπαϊκών κρατών. Η πρώτη προσπάθεια έγινε από τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, τον οποίο όμως τον σκοτώσαμε επειδή μια ομάδα Ελλήνων αντιδρούσε στην εφαρμογή του νόμου. Η δεύτερη προσπάθεια έγινε επί πρωθυπουργίας Χ. Τρικούπη για τον οποίο ο λαός επεφύλαξε στις εκλογές του 1895 εξευτελιστική επιλογή. Δεν εκλέχθηκε ο πρωθυπουργός των μεγάλων μεταρρυθμίσεων αλλά ο Γουλιμής και το ανθ΄ ημών ο Γουλιμής έμεινε στην ιστορία. Τον εικοστό αιώνα επί Ελ. Βενιζέλου ασφαλώς έγιναν εκσυγχρονιστικές ενέργειες αλλά ο ίδιος περισσότερο αναλώθηκε στους επιτυχείς διπλωματικούς αγώνες και στη μεγαλειώδη πορεία του Ελληνικού στρατού για την απελευθέρωση των πέρα της Θεσσαλίας Ελληνικών εδαφών και των νήσων του Αιγαίου καθώς και την ενσωμάτωση των περιοχών αυτών στον εθνικό κορμό. Η τρίτη προσπάθεια, κατά τη γνώμη μου, έγινε στην εποχή που ζούμε και μετά τη λεγόμενη μεταπολίτευση, με την ένταξη της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Οι περισσότεροι πιστέψαμε ότι τίθεται ένας στόχος, ένα όραμα που με τη βοήθεια της ΕΕ και των οικονομικών κονδυλίων για τον εκσυγχρονισμό της χώρας, των υποδομών της αλλά και της προσαρμογής της νομοθεσίας και μερικών θεσμών θα κάναμε τα βήματα εκείνα που θα μας έφταναν στο μέσο επίπεδο διαβίωσης και της εν γένει ευημερίας των ευρωπαϊκών λαών. Δυστυχώς ο στόχος δεν επετεύχθη και μάλλον απομακρύνεται με απόλυτη ευθύνη δική μας.
Ίσως φανώ αιρετικός με όσα διατυπώνω αλλά πιστεύω ότι τα αίτια που αντιδρά αρνητικά ο λαός στον εκσυγχρονισμό της χώρας είναι βαθύτερα οφείλονται σε αυτή τούτη την ιδιοσυγκρασία της φυλής και μην αναζητάμε αλλού ενόχους. Θα φέρω δύο παραδείγματα που αναδεικνύουν τη διαφορά νοοτροπίας των κεντροευρωπαϊκών λαών με εκείνης των Ελλήνων. Πριν από λίγα χρόνια βρέθηκα στο Βερολίνο της Γερμανίας και σε μια μικρή διαδρομή με πούλμαν, για να το γνωρίσουμε γιατί ως γνωστόν είναι εκτεταμένο, σε μία γεωργική περιοχή δίπλα στο δρόμο υπήρχε ένας πάγκος όπου σε μεγάλες καλάθες υπήρχαν κολοκύθες και μία πινακίδα έγραφε κάθε κολοκύθα 2 ευρώ. Δεν υπήρχε ούτε ο αγρότης που τα πουλούσε ούτε και κάποια ένδειξη ότι υπήρχε κάποιος εκεί κοντά. Ρωτήθηκε ο συνοδός και ξεναγός της παρέας πως γίνεται να πωλούνται οι κολοκύθες στην ερημιά χωρίς την παρουσία του καλλιεργητή. Μας απάντησε ότι δεν διανοείται να πάρει κάποιος κολοκύθες χωρίς να αφήσει στο σχετικό κουτάκι το αντίτιμό τους ! Ομολογώ ότι μου ήρθε στο μυαλό μου η σκέψη: αν στην Αμαλιάδα, ας πούμε, σε έναν δρόμο αφήσει ένας γεωργός καρπούζια σε ένα πάγκο και γράφει πως τα πουλάει με το κομμάτι 2 ευρώ το ένα το βράδυ που θα πάει να δει το αποτέλεσμα θα βρει, υποθέτω, τον πάγκο άδειο και λεφτά πουθενά. Να πως εγώ διακρίνω τη διαφορά στη νοοτροπία των δύο κοινωνιών από την ηθική στις συναλλαγές. Αυτή τη αντίληψη για την ηθική στις συναλλαγές τη θεωρώ κεφαλαιώδες για όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής συμπεριφοράς των ανθρώπων έναντι των συνανθρώπων του και του κράτους. Ποιό κάτω θα επανέλθω στο ίδιο θέμα.
Δεύτερο παράδειγμα. Πριν από αρκετά χρόνια ο Οργανισμός Σιδηροδρόμων Ελλάδος προμηθευόταν βαγόνια από την τότε Ανατολική Γερμανία. Επειδή τα ναυπηγεία εκείνη την εποχή δεν είχαν παραγγελίες και απασχολούσαν χιλιάδες εργατοτεχνίτες, η Κυβέρνηση πήρε την απόφαση να κατασκευάζονται τα βαγόνια στα ελληνικά ναυπηγεία ώστε να έχουν δουλειά οι εργαζόμενοι και να υπάρχει όφελος για την ελληνική οικονομία. Για το σκοπό αυτό παραγγέλθηκαν τα ίδια μηχανήματα που είχαν τα εργοστάσια στην ανατολική Γερμανία εστάλησαν αρκετοί τεχνίτες στη Γερμανία για να εκπαιδευτούν και όταν εκρίθησαν ικανοί για να αναλάβουν το έργο της κατασκευής των βαγονιών στην Ελλάδα ήλθαν συνοδευόμενοι από Γερμανούς αρχιτεχνίτες για να τους καθοδηγούν στο πρώτο στάδιο. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Ενώ στο εργοστάσιο της Γερμανίας για κάθε βαγόνι χρειάζονταν 1400 εργατοώρες, περίπου αν θυμάμαι καλά, στα δικά μας ναυπηγεία χρειάζονταν 40% περισσότερες δηλαδή τα βαγόνια στοίχιζαν πολύ περισσότερο αν φτιάχνονταν από ελληνικά χέρια από ότι αν τα φέρναμε από το εξωτερικό! Αυτό αποδόθηκε τόσο στο γεγονός ότι ένα σημαντικό ποσοστό τεχνικών απουσίαζε καθημερινά για διάφορους λόγους κυρίως λόγω ασθενείας αλλά και σε προνόμια που είχαν κατοχυρωθεί με συλλογικές συμβάσεις. Αυτά συνέβαιναν γιατί τα ναυπηγεία ήταν υπό τον έλεγχο του κράτους και οι εργατοτεχνίτες απολάμβαναν τη θαλπωρή της δημοσιοϋπαλληλικής προστασίας! Τα Ναυπηγεία ήταν ελλειμματικά και ζημιογόνα η λειτουργία τους και τα ελλείμματα χρηματοδοτούντο από τις κρατικές τράπεζες με την εγγύηση του Ελληνικού Δημοσίου! Οι εγγυήσεις, όπως ήταν φυσικό, κατέπεσαν και τα δάνεια εξοφλήθηκαν από το κράτος δηλαδή από τους φορολογούμενους πολίτες.
Εδώ εντοπίζω διαφορά στην αίσθηση του καθήκοντος και της ευθύνης εκεί η εργασία είναι σχεδόν ιερή υποχρέωση εδώ σχεδόν αγκαρία! Βέβαια το κακό δεν είναι γενικευμένο εξ άλλου το απόλυτο δεν είναι και ακριβές αλλά έχει μεγάλη έκταση και έχει βάλει τη ρετσινιά για όλους τους Έλληνες. Για αυτό γράφουν τα ξένα έντυπα ότι οι Έλληνες δεν εργάζονται τόσο σκληρά όσο οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι. Μπορεί να μας ενοχλεί και είναι πράγματι άδικο δεν είναι όλοι οι Έλληνες αλλά έχουν ερείσματα που το στιρίζουν. Από την πρόσφατη μελέτη για τα οργανογράμματα των υπηρεσιών του Δημοσίου φάνηκε πως για να λειτουργήσουν αποδοτικά οι υπάλληλοι απαιτείται υπέρμετρος αριθμός προϊσταμένων που σημαίνει ότι χωρίς επιστασία δουλειά δεν γίνεται!
Ανέπτυξα δύο παραδείγματα για να επισημάνω τη διαφορά συμπεριφοράς, νοοτροπίας και συναισθημάτων που έχουμε με τους βορειοευρωπαίους. Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει και άλλες εκφάνσεις της ανθρώπινης και κοινωνικής συμπεριφοράς όπως η προστασία του περιβάλλοντος, η συμπεριφορά των οδηγών έναντι των πεζών αλλά και μεταξύ τους, η αντιμετώπιση των ατόμων με ειδικές ανάγκες τα σκουπίδια στους δρόμους στις παραλίες και στους δημόσιους χώρους και τόσα άλλα.
Για να εμβαθύνει κανείς στα αίτια της διαφοράς στη νοοτροπία θα πρέπει να τα αναζητήσει στα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά των λαών και στον κώδικα ηθικής περί την εργασία και το καθήκον. Οι κεντροευρωπαϊκοί λαοί έχουν γαλουχηθεί με το πνεύμα του καλβινισμού όπως διατυπώθηκε αρχικά από τον Μάξ Βέμβερ που ανέδειξε το ρόλο της θρησκείας και της προτεσταντικής ηθικής ως γενεσιουργό αιτία της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η θεωρία που ανέπτυξε έδινε έμφαση στη σκληρή εργασία και τη συστηματική αποταμίευση που διευκόλυνε έτσι τη συγκέντρωση πλούτου. Για να μην επεκταθούμε περισσότερο στις πιο πάνω κοινωνικές θεωρίες θα σταθώ λίγο στον καλβινισμό γιατί η θεωρία αυτή επηρέασε την κεντρική και βόρεια Ευρώπη σε σημαντικό βαθμό στην εξέλιξη των κοινωνιών στη βιομηχανική εποχή. Σύμφωνα λοιπόν με το Καλβινιστικό δόγμα ο πιστός για να δοξάσει τον θεό θα έπρεπε να ασχολείται με εγκόσμιες δραστηριότητες, να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο κοινωνικό σύνολο και να δουλεύει σκληρά. Δίδασκε επίσης την αποφυγή των κακών πράξεων και απαιτούσε υψηλό βαθμό αυτοπειθαρχίας. Mε τη θεωρία αυτή ένας τυπικός Προτεστάντης έπρεπε να δουλεύει σκληρά αλλά και να είναι ηθικός και λιτοδίαιτος, που σημαίνει να μην έκανε σπατάλες και να συσσωρεύει το κέρδος του έτσι διαμορφώθηκε και η καπιταλιστική συμπεριφορά των βορείων.
Ένας από τους τρείς ηθικούς κανόνες του Προτεσταντισμού στην καλβινιστική διατύπωση ήταν ο κανόνας της εργατικότητας και της φιλοπονίας και η αφοσίωση στο καθήκον ήταν θρησκευτικό κάλεσμα. Πάνω σε αυτές τις αρχές οργανώθηκαν σταδιακά με ορθολογιστικά πρότυπα τα βορειοευρωπαϊκά κράτη. Οι αρχές αυτές επηρεάζουν το σύνολο των ιδεών που διέπουν τις δραστηριότητες των ανθρώπων και συγκροτούν τις αξίες και τις κανονιστικές αρχές που ορίζουν το καλό και το κακό, το επιτρεπτό και το απαγορευμένο το όμορφο και το άσχημο.
Η μικρή αναφορά που έκανα πιο πάνω στις θεωρίες του Μ. Βέμπερ και του Καλβίνου δεν την έκανα για να ισχυρισθώ ότι η προτεσταντική ηθική ταιριάζει στην ελληνική κοινωνία, εξ άλλου δεν είμαι και ειδικός προς τούτο. Αναζήτησα τα αίτια της διαφοράς στην οργάνωση της κοινωνίας και της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Και για να επανέλθω στο θέμα της ηθικής στις συναλλαγές σκέφτομαι αν ήταν δυνατόν σε μια ευρωπαϊκή χώρα να αναπτυχθούν κινήματα μη πληρωμής υποχρεώσεων. Τα συνθήματα που κυριαρχούν τελευταία γύρω από αυτά τα θέματα δεν είναι κατανοητά στην Ευρώπη θα έλεγα γενικότερα. Άλλο η αδυναμία πληρωμής και άλλο το εκ προμελέτης χρεοστάσιο. Το τελευταίο έχει τα χαρακτηριστικά κρυπτολωποδύτη που τελικά δεν ωφελεί κανέναν γιατί στρέφεται κατά του κοινωνικού συμφέροντος.
Εν κατακλείδι η κάθε κοινωνία είναι υπεύθυνη για την κρατική της οργάνωση και την δίκαιη κατανομή των βαρών. Το πρώτο στάδιο είναι η θέσπιση των νόμων που διενεργείται μέσω της αντιπροσωπευτικής κοινοβουλευτικής διακυβέρνησης. Το δεύτερο είναι η εφαρμογή και η τήρησης των νόμων που είναι καθήκον και υποχρέωση όλων. Στο τελευταίο διαφέρουμε από τους ευρωπαίους για τους πιο πάνω λόγους. Μας λείπει η αυτοπειθαρχία, ο αυτοέλεγχος και η ορθολογιστική αντίληψη περί ηθικής έναντι του συνόλου. Δεν εννοώ την θρησκευτική ηθική ούτε την σεμνοτυφία. Εξ άλλου για την έννοια της ηθικής υπάρχουν διαφορετικές απόψεις. Εννοώ την μη αποδοχή του κακού και των ενεργειών και πράξεων εκείνων που θα βλάψουν το διπλανό μας ή το κράτος έμμεσα ή άμεσα. Αν δούμε τις τελευταίες εκδηλώσεις μέρους της κοινωνίας μας νομίζω ότι αποκλίνουν από τις αρχές των αξιών για την άσκηση από το κράτος ισορροπημένης κοινωνικής πολιτικής. Συνεπώς για την αναποτελεσματικότητα του κράτους στην προσπάθεια εξασφάλισης κοινωνικής ευημερίας τα αίτια ευρίσκονται εντός των συνόρων και μην αναζητούμε αλλού τους ενόχους. Ο καθένας ας κοιταχτεί στον καθρέφτη της συνείδησής του.
Η.Κ. Θαρρετός
