Γενική Ενημέρωση.
Ιστορικά στοιχεία για την περιγραφή των ναών υπάρχουν πάρα πολλά!
Δυστυχώς όμως μέχρι σήμερα έχουν μείνει ανεκμετάλλευτα.
Ο ιστορικοί, οι συγγράψαντες την ιστορία της περιοχής, ελάχιστα ασχολήθηκαν με το χωριό. Αν και υπάρχουν πολλά στοιχεία, κατάλοιπα μιας πανάρχαιης πόλης, κατεστραμμένα κάστρα, ερείπια αρχαίων ιερών, συντρίμμια ενός θρυλικού μοναστηριού, χαλάσματα περιφανών ναών, αν και ο ρόλος της περιοχής κατά την αρχαιότητα, στην ρωμαιοκρατία, στην πρωτοβυζαντινή περίοδο στην Φραγκοκρατία, στα χρόνια του Δεσποτάτου του Μιστρά, ήταν σημαντικός, η αναφορά στο χωριό υπήρξε μηδαμινή. Μηδαμινή είναι και η αναφορά στο χωριό κατά την τουρκοκρατία, αλλά και στον αγώνα της ανεξαρτησίας.
Καίτοι το χωριό υπήρξε το ορμητήριο, το σπουδαιότερο λημέρι των κλεφταρματολών και κυρίως των Κολοκοτρωναίων, καίτοι από το χωριό κατήγοντο, μεγάλοι φιλικοί, οπλαρχηγοί οι οποίοι πρωτοστάτησαν στην Επανάσταση, έλαβαν μέρος σε όλες τις μάχες του Αγώνα, πολέμησαν στο Σούλι, στο Πέτα, συμμετείχαν στην «κορυφαία πράξη του δράματος» στην έξοδο του Μεσολογγίου, καμία αναφορά από τους ιστορικούς μας.
Αγνοήθηκε ακόμη η μεγάλη προσφορά των Σερβαίων, στην διευθέτηση της κρίσης στην καταστροφική εμφύλια διαμάχη Πλαπουταίων - Δεληγιανναίων, αλλά και αυτή η μεγάλη μάχη της 10ης Μαΐου 1826, στην περιοχή της Σφυρίδας, που δημοσιεύτηκε στο υπ' αρ. 158 φύλλο του Αρτοζήνου.
Έτσι οι κύριες πηγές υπήρξαν, διάφοροι χάρτες, αεροφωτογραφίες, όπου μετά από λεπτομερή εξέταση του εδάφους, προέκυψαν διάφορα στοιχεία οργάνωσης του χώρου για λόγους ασφαλείας, στις ποικίλες ιστορικές διαδρομές, όπως, τα κάστρα, οι σπηλιές, τα πυργόσπιτα και άλλα οχυρωματικά έργα. Εξετάστηκαν επίσης τα διάφορα δρομολόγια που διέρχονται από την περιοχή όπως επίσης και η σχέση εξάρτηση του χώρου, από άλλα θρησκευτικά και διοικητικά κέντρα.
Η κυριότερη όμως πηγή, η έκπληξη ήταν τα ίδια τα μνημεία, οι θέσεις τους και τα υλικά κατασκευής τους.
Η περιοχή είναι γεμάτη από διάφορα υλικά, πώροι, όστρακα, κάθε λογής κεραμίδια, τεμάχια ψηφιδωτών κλασσικής περιόδου, τεμάχια κορινθιακών κιονόκρανων του 400 π. Χ, ειδικά σμιλευμένες πέτρες, που μας δίνουν τα απαραίτητα στοιχεία - πληροφορίες για την ιστορία των ναών, τα χρόνια ιδρύσεως τους και τις διάφορες μεταβολές που έχουν υποστεί.
Τα κιονόκρανα, τα ψηφιδωτά, τα όστρακα στον Άγιαντριά, μας αφήνουν κατάπληκτους, επιβεβαιώνουν ότι το Μοναστήρι πέρασε πολλά στάδια από τους κλασσικούς χρόνους μέχρι σήμερα.
Η θέση του Άγιολιά στον Αρτοζήνο, η διαμόρφωση του χώρου, η σαγηνευτική θέα, ολόκληρης της Πελοποννήσσου μας πείθουν ότι διαδραμάτισε κάποιο σημαντικό επικοινωνιακό, διαμεσολαβητικό ρόλο τουλάχιστον από τους χρόνους της πρώτης ολυμπιάδας το 776 π. Χ.
Μεγάλα χριστιανικά μνημεία από την εποχή του μοναχισμού περίπου τον 9ον - 12ον αιώνα μ Χ. πρέπει να ήσαν ο απροσδιορίστου θέσεως ακόμη ναός του Άγιολιά στο Παλαιόκαστρο και της Ζωοδόχου Πηγής στον Βράχο.
Βυζαντινοί ναοί δημιουργήματα της Υστεροβυζαντινής περιόδου και συγκεκριμένα στα χρόνια ακμής του Δεσποτάτου του Μιστρά, όταν η περιοχή αποτελούσε την μεθόριο Βυζαντινών και Φράγκων, είναι ο Άγιος Κωνσταντίνος στού Ήθι, ο Άγιος Αθανάσιος στου Τσιούμπι, η Αγία Παρασκευή και ο Άγιος Ιωάννης στη Τρανή-Βρύση, και ο Άγιος Δημήτριος, ο Άγιος Κωνσταντίνος, ο Άγιος Γεώργιος ο Άγιος Ιωάννης στον Αρτοζήνο.
Κορυφαίο δημιούργημα της ίδιας εποχής ήταν και ο μεγαλοπρεπής ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στην Ράχη στο κέντρο του χωριού, που κατεδαφίστηκε για την ανέγερση στην ίδια θέση του σημερινού ενοριακού Ναού.
Προβληματίζει πολύ ο Άγιος Σπυρίδωνας, επειδή τα υλικά του προέρχονται από αρχαίο ναό των κλασσικών χρόνων. Το ερώτημα είναι άν πρόκειται για υλικά του ιδίου ναού ή προέρχονται από τον αρχαίο ναό που υπήρχε στην κορυφή του Αρτοζήνου. Πιθανολογείται ότι είναι του ιδίου ναού, άποψη που υπαγορεύεται από την μεγάλη ποσότητα των υλικών, την θέση του επί σημαντικού δρομολογίου αλλά και την σχέση του χώρου με τον Αρτοζήνο.
Δημιουργεί πολλές απορίες η θέση του ερειπωμένου σήμερα Αγιώργη στην Σφυρίδα. Πρέπει να σχετίζεται με την μεγάλη μάχη των Σερβαίων της 10ης Μαίου 1826, όπου στον υπέρ πάντων Αγώνα έτρεψαν σε φυγή τις δυνάμεις του Ιμπραήμ, και απεσοβήθηκε η καταστροφή της Λιοδώρας.
Νεότεροι ναοί, ο Άγιος Δημήτριος, ο Άγιος Κωνσταντίνος, ο Αγιος Θεόδωρος, ο Άγιος Νεκτάριος και ο Αγιολιάς στο Παλαιόκαστρο, επιβεβαιώνουν το μεγάλο θρησκευτικό συναίσθημα του συνόλου των κατοίκων του χωριού.
Ο Άγιος Θεόδωρος επειδή χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερσή του υλικά από τον κατεδαφισθέντα ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, θυρώματα, δάπεδο, εικόνες τέμπλου, αποτελεί συνέχεια της ιστορικής παραδόσεως του μεγαλοπρεπούς Ναού και σαν Κοιμητηριακός Ναός του χωριού μας από την χαρακτηριστική θέση του, μας τονίζει κατά τον σαφέστερο τρόπο το παρόν και μας υπενθυμίζει την τραγική πραγματικότητα του μέλλοντος
Έτσι η παρούσα εργασία ενώ αρχικά υπολογίζονταν ότι θα περιέγραφε τρεις, τέσσερες εκκλησίες του χωριού τελικά συμπεριέλαβε είκοσι μνημειακά αριστουργήματα της ιστορίας και της πίστεως των προγόνων μας.
Χρήστος Αθ. Μαραγκός.
