Ηλίας Μπόρας-Ντόρος.
Α) Σύντομη γενική ανασκόπηση:
Η μάχη για την κατάληψη του τότε ισχυρότερου οχυρού στην Πελοπόννησο, της Δημητσάνας, στις 30.08.1948 (τα Καλάβρυτα είχαν επιτυχώς χτυπηθεί στις 11.04.1948), αποτελεί την αρχή μιας σειράς αποτυχημένων πολεμικών ενεργειών του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου (ΔΣΠ), που κατά κύριο λόγο σκόπευε:
1. Στην εκκαθάριση της υπαίθρου και ταυτόχρονα στον εγκλωβισμό των κυβερνητικών δυνάμεων στα μεγάλα αστικά κέντρα της Πελοποννήσου.
2. Στην παραπέρα εξύψωση του ηθικού των αριστερών δυνάμεων ύστερα από τα στρατιωτικά γεγονότα στην βόρεια Ελλάδα (επιτυχή αν και τρομερά αιματηρή και καθυστερημένη κατάληψη του Γράμου από τον κυβερνητικό Στρατό, επιτυχή ελιγμό του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) 20 - 21.08.1948 από τον Γράμο στο Βίτσι, κλπ ).
3. Στον εξαναγκασμό της Κυβέρνησης να μεταφέρει όλο και περισσότερες στρατιωτικές μονάδες στην Πελοπόννησο, έτσι ώστε να μειωθεί η πίεση του ΔΣΕ στην βόρεια Ελλάδα (αντιπερισπασμός).
4. Στο προπαγανδιστικό όφελος της επιχείρησης.
Αυτά, με λίγα λόγια, όσον αφορά τους λόγους για την εκλογή του βασικότερου στόχου και όχι άλλου. Σχέδιο επίθεσης είχε γίνει παράλληλα και για την Μεγαλόπολη.
Περισσότερες πληροφορίες συνοπτικά για την πολιτική κατάσταση γενικά και την στρατιωτική κατάσταση στην βόρειο Ελλάδα το καλοκαίρι του 1948 μπορεί ο αναγνώστης να βρει στο βιβλίο: Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, του Νίκου Κυρίτση (βιβλιογραφία).
Η εκλογή του στόχου "Δημητσάνα" αποφασίστηκε τελικά στην σύσκεψη αξιωματικών του ΔΣΠ στο Βελιμάχι στις 25.08.1948, από την διοίκηση της 3ης Μεραρχίας του ΔΣΠ (Μέραρχος Γκιουζέλης, πολιτικός επίτροπος Ρογκάκος. Και οι δυο επαγγελματικά μη στρατιωτικοί) περισσότερο με βάση πολιτικά (προπαγανδιστικό όφελος), παρά στρατιωτικά κριτήρια. Ο επιτελάρχης της 3ης Μεραρχίας Αντισυνταγματάρχης του ΔΣΠ Κώστας Κανελλόπουλος (πρώην αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού, απόφοιτος της Σχολής Ευελπίδων) είχε τις διαφωνίες του όσον αφορά την επιλογή του στόχου "Δημητσάνα". Οι πληροφορίες που γράφουν στα βιβλία τους οι δυο βασικοί συγγραφείς της ιστορίας του ΔΣΠ (Ταγματάρχης Αρίστος Καμαρινός και Ανθυπολοχαγός με καθήκοντα διοικητού λόχου Κώστας Παπακωνσταντίνου η Μπελάς), είναι και για την περίπτωση αυτή διαμετρικά αντίθετες. Προσωπικά θεωρώ πως οι πληροφορίες και οι λόγοι που επικαλείται ο Μπελάς ανταποκρίνονται περισσότερο στην πραγματικότητα.
.
Δεν επεκτείνομαι στο θέμα αυτό περισσότερο διότι θα έπρεπε να αναφερθώ εκτενέστερα στην κριτική των βιβλίων τους, ακόμη και στην πολιτική που ακολουθούσε τότε και ακολουθεί το ΚΚΕ μέχρι σήμερα όσον αφορά την αντιμετώπιση της ιστορίας εκείνης της περιόδου, πράγμα που δεν μπορεί να γίνει μέσω του Αρτοζήνου.
Υπέρ της εκλογής του στόχου "Δημητσάνα" από στρατιωτικής πλευράς συντέλεσε το γεγονός ότι η κωμόπολη βρισκόταν μακριά από τους χώρους στους οποίους είχαν στρατοπεδεύσει ισχυρές κυβερνητικές στρατιωτικές δυνάμεις, οι οποίες μπορούσαν να κινηθούν για την υποστήριξη των αμυνόμενων (Τρίπολη, Λεβίδι, Βυτίνα, Μεγαλόπολη, κλπ). Οι δυνάμεις αυτές ήταν σχετικά εύκολο να εμποδιστούν σε μια γρήγορη προσπάθεια υποστήριξης των αμυνόμενων με την εγκατάσταση ενεδρών σε στρατηγικά σημεία της διαδρομής. Συμπερασματικά: Οι δυνάμεις του ΔΣΠ θα είχαν περισσότερο χρόνο στην διάθεση τους (περίπου 7 ώρες) να καταλάβουν την κωμόπολη, στόχο πλέον εφικτό από οποιονδήποτε άλλον (4).
.
Ο Κανελλόπουλος, εκτιμώντας τις δυσκολίες έκανε, στην συγκέντρωση των διοικητών των τμημάτων που θα λάβαιναν μέρος στην επιχείρηση, μια τελευταία προσπάθεια να ανατρέψει την απόφαση που είχε παρθεί στην σύσκεψη αξιωματικών του ΔΣΠ στο Βελιμάχι, για την επιλογή του στόχου "Δημητσάνα". Ο Γκιουζέλης επέμεινε με την παρατήρηση „ότι δεν πρέπει να επανερχόμεθα σε ζητήματα που έχει παρθεί απόφαση"! Μετά από αυτό ο Κανελλόπουλος ενέδωσε και συνέχισε την ανάλυση του σχεδίου της επιχείρησης (1).
Β) Ιστορικό της μάχης:
Το καλοκαίρι του 1948 οι Δημητσανίτες και οι κάτοικοι των γύρω χωριών περίμεναν καθημερινά την επίθεση των ανταρτών ενάντια στην Δημητσάνα. Ο διοικητής Μοίραρχος των κυβερνητικών δυνάμεων της κωμόπολης ανησυχούσε. Θεωρούσε την κατάσταση εκρηκτική και επικίνδυνη. Ζήτησε μέσω μιας Ζατουνίτησας, το όνομα της είναι Γεωργία Πράπα, συνάντηση με ηγετικό στέλεχος του ΔΣΠ.
Οι πρώτες πληροφορίες έλεγαν ότι ήθελε να παραδώσει "αμαχητί" την Δημητσάνα. Η συνάντηση πραγματοποιήθηκε στην Ζάτουνα στο σπίτι της οικογένειας Πράπα. Δεν έχει εξακριβωθεί αν ο εν λόγω Μοίραρχος ενεργούσε αυτόβουλα η κατόπιν έγκρισης η διαταγής των ανωτέρων του. Από την μεριά του ΔΣΠ ορίστηκε ο Ταγματάρχης Μανώλης Σταθάκης (πρώην αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού, απόφοιτος της Σχολής Ευελπίδων), να λάβει μέρος στην συνάντηση και να κάνει τις διαπραγματεύσεις (2).
Στον δρόμο για την Ζάτουνα είχε εγκατασταθεί διμοιρία του ΔΣΠ με διοικητή τον Μπελά για την ασ
φάλεια της αποστολής. Δεν χρειάστηκε όμως να επέμβει διότι ο Μοίραρχος πέρασε μόνος του με συνοδεία μόνο τον οδηγό του αυτοκινήτου του. Στις διαπραγματεύσεις ο Μοίραρχος πρότεινε ένα είδος εκεχειρίας. Ο ΔΣΠ να μην επιτεθεί στην Δημητσάνα και αυτός να μην χτυπά του αντάρτες όταν βγαίνει σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Τελικά κάθε εκεχειρία αποκλείστηκε και από τις δυο πλευρές, διότι ο μεν Μοίραρχος περιόριζε την μη επίθεση στα κρατικά όργανα που διοικούσε και όχι και στην γενικότερη δράση των ληστρικών οργανώσεων (π.χ. Ντοροβίτσα), ο δε ΔΣΠ δεν απέκλειε οριστικά την επίθεση (2).
 |
|
Σχεδιάγραμμα της μάχης |
.
Η επίθεση ορίστηκε τελικά για την 30.08.1948 ώρα 05:00.
Από την μεριά του ΔΣΠ θα έπαιρναν μέρος ενάντια ως εξής: (Βλέπε σχεδιάγραμμα στο βιβλίο Κ. Παπακωνσταντίνου (Μπελάς): Η ΝΕΚΡΗ ΜΕΡΑΡΧΙΑ 1η Έκδοση, σελ. 748-749 (2).
1.Στο οχυρό της Αγίας Παρασκευής ένας λόχος του 1ου τάγματος Ταϋγέτου (διοικητής Κ. Ξυδέας). Η επίθεση θα γινόταν αρχικά από μια διμοιρία λόγω στενότητας χώρου (3). Εφεδρεία Τάγμα Αρ. Καμαρινού (6).
2.Στον δρόμο από την Στεμνίτσα ο λόχος του Π. Σουγλάκου του 1ου τάγματος Μαινάλου (διοικητής Δ. Γιανακούρος η Πέρδικας). Η επίθεση θα γινόταν επίσης αρχικά από μια διμοιρία λόγω στενότητας χώρου (3). Αρχικά είχε προγραμματιστεί σε αυτόν τον χώρο να χρησιμοποιηθεί το τάγμα Καμαρινού. Ύστερα από επέμβαση του Πέρδικα στην ενημερωτική συζήτηση ανατέθηκε σε αυτόν ο τομέας αυτός (6).
3.Κάτω από την πλατεία, από τα αμπέλια, προς το Κάστρο ο λόχος Μπελά (3. λόχος του 1ου τάγματος Μαινάλου (Πέρδικα). Επίθεση με τρεις διμοιρίες (3).
4.Ο 1ος λόχος (διοικητής Αρ. Βασιλόπουλος) του 1ου τάγματος Μαινάλου παρέμενε εφεδρεία του τάγματος (3).
5.Ένας λόχος (διοικητής Πέτρος Οικονόμου) του 1ου τάγματος Ταϋγέτου παρέμενε εφεδρεία της 3ης Μεραρχίας (3).
6.Ενέδρα στον δρόμο για την Βυτίνα θα έκανε ένας λόχος του τάγματος Κορινθίας (διοικητής Μανώλης Σταθάκης) και ένας λόχος του 2ου τάγματος αρχηγείου Μαινάλου (διοικητής Κ. Βρεττάκος) (3).
7. Ενέδρα στο γεφύρι του δρόμου από Μεγαλόπολη, Καρύταινα, Ατσίχολο θα έκανε μια διμοιρία του Αρχηγείου Μαινάλου και δυο ομάδες πολιτοφυλακής (3).
8. Εγκατάσταση πολυβόλων, βλέπε σχεδιάγραμμα (3).
Για την άμυνα της πόλης είχαν παραταχθεί από κυβερνητικής πλευράς:
1.Δυο λόχοι (1ος λόχος, διοικητής Αθ. Ανδρεόπουλος, 2ος λόχος Ανδρ. Ανδρικόπουλος (6) ενός μηχανοκίνητου τάγματος χωροφυλακής. Η διοίκηση του τάγματος και οι δυο άλλοι λόχοι είχαν εγκατασταθεί στην Βυτίνα (4). Επιπλέον η υποδιοίκηση Χωροφυλακής με διοικητή τον υπομοίραρχο Χρ. Σεγκούνα (6).
2.Περίπου 150 άνδρες των Μονάδων Αμύνης Υπαίθρου (ΜΑΥ-δες) (4).
Γ) Βασικά οχυρά άμυνας ήταν:
1.Το περιμανδρωμένο εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής με πολλά τσιμεντένια πολυβολεία και περίπου 50 χωροφύλακες κατά βάρδια (4).
2.Το Κάστρο με 60 χωροφύλακες φρουρά, διέθετε όλμους, βαριά πολυβόλα και οπλοπολυβόλα. Εκεί βρισκόταν και η διοίκηση της διλοχίας.
3.Στο κέντρο της πόλης, στην Πλατεία, δυο φυλάκια με πολυβολεία και στο καμπαναριό της εκκλησίας ένα πολυβολείο. Αυτά στήριζαν τα οχυρά και τις αποθήκες πυρομαχικών της Καλλιθέας (4).
4.Τρία τεθωρακισμένα οχήματα (Κάριερς).
5. Μικρά φυλάκια στις περιοχές Καραδήμα, Καλλιθέας και προφ. Ηλία (4).
.
Το σχέδιο δράσης προέβλεπε αιφνιδιαστική (πληροφορία Μπελά) επίθεση εναντίον του οχυρού της Αγίας Παρασκευής και στην συνέχεια επίθεση από την μεριά του Γυμνασίου και των αμπελιών. Ο αιφνιδιασμός εκεί πέτυχε μερικά (3). Η επίθεση άρχισε την ώρα 4:55, πέντε λεπτά πριν τον καθορισμένο χρόνο διότι το φυλάκιο στον Προφ. Ηλία εντόπισε μια ανιχνευτική ομάδα και χτύπησε συναγερμό (4).
Ο Αρίστος Καμαρινός στην προσπάθεια του να δικαιολογήσει την απόφαση της ηγεσίας αντικρούει την θέση περί σχεδίου με βάση τον αιφνιδιασμό! Λίγες σελίδες παρακάτω χαρακτηρίζει σαν λάθος τον προγραμματισμένο αιφνιδιασμό εναντίον του οχυρού της Αγίας Παρασκευής υποστηρίζοντας ότι ο αιφνιδιασμός έπρεπε να γίνει στην Καλλιθέα και κάτω από την πλατεία προς το Κάστρο. Η επιχειρηματολογία του στο θέμα αυτό είναι αντιφατική. Σκοπός του είναι προφανώς και με αυτό το επιχείρημα να συκοφαντήσει τον Μπελά.
.
Το βράδυ της 29ης Αυγούστου δόθηκε η διαταγή της αναχώρησης. Όλες οι δυνάμεις κινήθηκαν μέχρι το Ζυγοβιστινό βουνό μαζί. Εκεί χώρισαν. Τα τάγματα Ταϋγέτου κατευθύνθηκαν προς τον στόχο „Αγία Παρασκευή", το τάγμα Πέρδικα πήρε τον δρόμο για την Κλίνιτσα και τα αμπέλια της Αιμυαλούς. Εκεί έφτασαν μια ώρα μετά τα μεσάνυχτα και περίμεναν μέχρι τις 05:00 η ώρα. Πολλοί αντάρτες κοιμήθηκαν. Αυτό το γεγονός έδωσε αργότερα την εντύπωση ότι η επίθεση από την ανατολική (Καλλιθέα) και νοτιοανατολική (αμπέλια) πλευρά καθυστέρησε λόγω του ύπνου των ανταρτών. Στην πραγματικότητα αυτό ήταν προγραμματισμένο. Το τάγμα Πέρδικα έπρεπε να περιμένει απαρατήρητο μέχρι την έναρξη της μάχης ενάντια στην Αγία Παρασκευή. Η εντύπωση αυτή ενισχύθηκε αργότερα και από το γεγονός, ότι μετά την μάχη της Δημητσάνας ο Πέρδικας απαλλάχτηκε από τα καθήκοντα της διοίκησης του τάγματος (3).
.
Λίγα λεπτά πριν την έναρξη της μάχης δόθηκε το σύνθημα να κινηθούν οι λόχοι Σουγλάκου προς το Γυμνάσιο και του Μπελά προς το Κάστρο. Οι πληροφορίες για την σύσταση του εδάφους ιδιαίτερα για τον λόχο Μπελά ήταν ανακριβείς. Ο οδηγός του λόχου Μπελά Χρ. Φιλήνδρας από το χωριό Μάρκου Γορτυνίας (σκοτώθηκε στην διάρκεια της μάχης), δεν είχε επαρκή γνώση της μορφολογίας του εδάφους. Ο λόχος Μπελά σταμάτησε γύρω στα 100 μέτρα από την κατοικημένη περιοχή, ενώ μπορούσε να πλησιάσει περισσότερο. Ο λόχος Σουγλάκου σταμάτησε επίσης σχετικά μακριά από το Γυμνάσιο, νομίζοντας ότι εκεί υπήρχε επανδρωμένο φυλάκιο με νυχτερινή βάρδια. Έτσι όταν δόθηκε το σύνθημα της επίθεσης στον τομέα αυτόν η διαδρομή μέχρι τα πρώτα σπίτια ήταν μεγάλη και δεν κατόρθωσαν οι αντάρτες, κάτω από τα πυρά των αμυνόμενων, να καταλάβουν στα πρώτα σπίτια (3).
.
Η διαταγή του Μεράρχου ήταν συγκεκριμένη, απαγόρευε τον εμπρησμό των σπιτιών, εκτός εάν οι αντάρτες δεχόταν πυρά από κάποιο σπίτι. Δεν ήθελε ο ΔΣΠ να κατηγορηθεί αργότερα για μη αναγκαίες καταστροφές. Φυσικά οι αντάρτες δεν είχαν σκοπό να τηρήσουν την διαταγή αυτή 100%. Οι λόχοι Μπελά και Σουγλάκου τελικά καθηλώθηκαν με μεγάλες απώλειες χωρίς να επιτύχουν τον στόχο τους (3).
.
Στην Αγία Παρασκευή (σύμφωνα με πληροφορίες του Μπελά) η επίθεση πέτυχε τον σκοπό της γύρω στις 10:00. Το ύψωμα καταλήφθηκε με σχετικά λίγες απώλειες από πλευράς του ΔΣΠ. Ο Ξυδέας όμως μετά την κατάληψη φοβούμενος μήπως οι κυβερνητικές δυνάμεις καταλάβουν εκ νέου το ύψωμα έστειλε εκεί δυο λόχους να παραλάβουν και μεταφέρουν το πολύτιμο πολεμικό υλικό. Την στιγμή εκείνη δέχτηκαν επίθεση με βόμβες Ναπάλμ από δυο αεροπλάνα και είχαν σημαντικές απώλειες. Ο ΔΣΠ κράτησε όμως το ύψωμα μέχρι που δόθηκε το σύνθημα της υποχώρησης (3).
.
Στον τομέα Καλλιθέας ο Πέρδικας διέταζε την μια μετωπική επίθεση μετά την άλλη. Όλες οι προσπάθειες απέτυχαν με αποτέλεσμα ο λόχος Σουγλάκου να έχει μεγάλες απώλειες. Ο διοικητής του λόχου, ο επίτροπος και ένας διμοιρίτης ήταν τραυματισμένοι. Δυο άλλοι διμοιρίτες είχαν φονευθεί. Στην τελική φάση ανέλαβε την διοίκηση του λόχου ο επίτροπος του λόχου εφεδρείας Π. Κατριβάνος από το χωριό Γαργαλιάνοι. Αυτός αρνήθηκε να εκτελέσει την διαταγή του Πέρδικα για νέα επίθεση! Τράβηξαν και οι δυο τα πιστόλια! Παρενέβη ο επιμελής του τάγματος Δήμος Χρυσανθακόπουλος και αποσοβήθηκε το κακό. Ο Πέρδικας ζήτησε την επέμβαση του αρχηγείου. Ο Σαρηγιάννης ήλθε και αφού είδε την κατάσταση, διέταξε υποχώρηση (3).
.
Στον τομέα του λόχου Μπελά η αντίσταση των αμυνόμενων βοηθούμενη από δυο πολυβόλα που βρίσκονταν στην πλατεία και στο καμπαναριό της εκκλησίας ήταν αποτελεσματική. Τα Μπαζούκας στα οποία οι αντάρτες στήριζαν την επιτυχία τους για ανατίναξη των πολυβολείων δεν μπόρεσαν, λόγω απόστασης και κυρίως της μορφολογίας του εδάφους, να χρησιμοποιηθούν αποτελεσματικά. Ο λόχος καθηλώθηκε μακριά από την κατοικημένη περιοχή χωρίς καμία επιτυχία.
Όταν ο Σαρηγιάννης διέταξε υποχώρηση ο λόχος βρέθηκε σε δύσκολη θέση. Το μέρος υποχώρησης είχε αποκλειστεί και βρισκόταν συνεχεία κάτω από τα πυρά των κυβερνητικών δυνάμεων. Οι νεκροί, τραυματίες και αιχμάλωτοι αυτού του λόχου ανήλθαν συνολικά στους 55 (αρχική δύναμη 88) αντάρτες (3).
.
Κατά τις 12:00 δόθηκε το γενικό σύνθημα υποχώρησης. Ο χρόνος επίθεσης που είχε καθοριστεί και οι απώλειες των λόχων Σουγλάκου και Μπελά. δεν επέτρεπαν παραπέρα προσπάθεια ολοκληρωτικής κατάληψης της κωμόπολης. Στο μεταξύ υπήρχαν πληροφορίες ότι ισχυρές κυβερνητικές δυνάμεις (ένα τάγμα της 72ης Ταξιαρχίας και μια Μοίρα Ορεινών Καταδρομών) πλησίαζαν την Δημητσάνα και βρίσκονταν ήδη βορειοδυτικά της Καρκαλούς και στο χωριό Χρυσοβίτσι. Οι δυνάμεις του ΔΣΠ αποχώρησαν προς το χωριό Μάρκου χωρίς να δεχτούν καμία επίθεση (4).
.
Οι απώλειες του ΔΣΠ σε νεκρούς, τραυματίες και αιχμαλώτους ανέρχονται γύρω στους 180 αντάρτες. Αναλυτικά σύμφωνα με ανεξακρίβωτες πληροφορίες οι νεκροί αντάρτες ανέρχονται σε 117 και 24 αιχμάλωτους (6).
Ο διοικητής των τότε κυβερνητικών δυνάμεων στη Πελοπόννησο, υποστράτηγος Αλ. Τσιγγούνης, αναφέρει στο βιβλίο του "Ο Συμμοριτισμός στην Πελοπόννησο" μια διαφορετική εκδοχή όσον αφορά τα γεγονότα στο ύψωμα της Αγίας Παρασκευής ότι η κατάληψη του οχυρού έγινε στις 9:30 το πρωί και αργότερα επανακαταλείφθει από τις κυβερνητικές δυνάμεις (5). Αυτό διαψεύδετε και από τον Μπελά καθώς επίσης και από τον Καμαρινό (4).
Από πλευράς των κυβερνητικών δυνάμεων, σύμφωνα με τις πληροφορίες στο βιβλίο του Αλ. Τσιγγούνη, οι απώλειες των αμυνόμενων ανέρχονται σε 11 νεκρούς και συνολικά 55 τραυματίες (5). Σύμφωνα με άλλες πληροφορίες (6) οι νεκροί των κυβερνητικών δυνάμεων ανέρχονται σε 17:
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1)ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΕΛΛΑΔΑΣ: Βασικοί σταθμοί του αγώνα. Β΄Έκδοση, Ν. Κυρίτσης, Σύγχρονη εποχή.
2)*1, *2 και *3. Η ΝΕΚΡΗ ΜΕΡΑΡΧΙΑ: (ΙΙΙ ΜΕΡΑΡΧΙΑ ΔΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ), Γ´Έκδοση, "Αλφειός", Κ. Παπακωνσταντίνου (Μπελάς) *1 και *3 σελ. 745-775,*2 σελ. 439-442.
3)*4 Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ 1946-1949: Εκδόσεις Σύγχρονη εποχή, 4η Έκδοση, Αρ. Καμαρινός. *4 σελ. 466-476.
4)*5 Ο Συμμοριτισμός στην Πελοπόννησο: Υποστράτηγου Αλ. Τσιγγούνη, *5 Βλέπε παραπομπή στο βιβλίο του Αρ. Καμαρινού, σελ. 475 - 476
5)*6 Ο ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ: Γιάννης-Λέων Λέφας Δ.Φ. / Εκδόσεις: Αλφειός, Αθήνα 1998, *6 σελ. 320 - 332
6) Εφημερίδα "Αλήθεια", 21ης Νοεμβρίου 1948. Σελ. 2
Βερολίνο 25 Αυγούστου 2009
